O equipo de investigación dos xacementos da serra de Atapuerca (en Burgos, España) acaba de bater o seu propio récord mundial, ao atopar, por terceira vez, ao humano máis antigo de toda Europa occidental.
Fíxoo por primeira vez no ano 1994, cando no nivel TD6 do xacemento da Gran Dolina desenterrou os restos humanos dunha nova especie á que bautizaron como Homo antecessor. Estes fósiles, datados nuns 900.000 anos, desafiaban a noción de que a presenza humana máis antiga de Europa occidental non superaba o medio millón de anos. Pero, ademais, Homo antecessor daba a cara cun rostro de aspecto sorprendentemente moderno.
Os homínidos da Gran Dolina exhibían unha cara plana, moi parecida á de nosa propia especie, Homo sapiens, a pesar da súa antigüidade. Nun fermoso paradoxo científico, Homo antecessor mostrábanos a cara moderna máis antiga da humanidade.
Antecessor non era o máis antigo
No ano 2007, na Sima do Elefante, un xacemento situado a non máis de 300 metros da Gran Dolina, atopábase novamente o humano máis antigo de Europa. Esta vez tratábase dunha mandíbula humana, achada no nivel CHE9, datada en aproximadamente 1.2 millóns de anos.
A nova mandíbula, catalogada como ATE9-1, presentaba na parte anterior da rexión de queixo ou sínfise unha serie de trazos primitivos, algo lóxico dada a súa gran antigüidade. Con todo, na superficie interna da sínfise, o óso era vertical e máis grácil do esperado, especialmente en comparación con outros homínidos contemporáneos.
Con todo, o fósil era demasiado fragmentario como para poder asignalo a ningunha especie, nin sequera para confirmar ou descartar a súa pertenza a Homo antecessor. Así que ATE9-1 clasificouse como Homo sp., un termo co que recoñeciamos a súa pertenza ao xénero Homo, pero aceptabamos tamén a nosa incapacidade para afinar máis nese momento e coa evidencia dispoñible.
Non hai dous sen tres
Como ben di o refrán, “non hai dous sen tres”. E en 2022, contra todo prognóstico, o equipo de escavación do xacemento da Sima do Elefante descubriu a metade esquerda da cara dun homínido no nivel CHE9. Este fósil atopábase dous metros e medio por baixo do nivel no que se atopou a mandíbula ATE9-1, o que implicaba que era aínda máis antigo.
Nos dous anos seguintes, un equipo interdisciplinario e multinstitucional, coa participación destacada do Institut Català de Paleocología Humana i Evolució Social (IPHES) e o Centro Nacional de Investigación sobre a Evolución Humana (CENIEH), dedicouse ao estudo e á restauración do fósil. Utilizamos para iso tanto métodos clásicos como técnicas avanzadas de imaxe, entre elas a microtomografía (mCT). A mCT, baseada en raios X, permite visualizar o interior dos fósiles e manipulalos dixitalmente, sen necesidade de tocalos, o que facilita a reconstrución do quebracabezas e a comparación con outros espécimes sen ter que acceder aos fósiles orixinais, repartidos por todo o mundo.
O novo fósil foi alcumado “Pink”, en alusión á banda musical Pink Floyd e o seu álbum A cara oculta da Lúa. Aínda que hei de confesar que, en gran medida, o equipo de investigación adoptou ese nome como un recoñecemento á nosa compañeira Rosa Huguet (pink é a tradución ao inglés da cor “rosa”), investigadora do IPHES-PRETO, coordinadora dos traballos do xacemento da Sima do Elefante, e a autora principal do estudo, publicado na revista Nature.
Pink ten un rostro máis robusto
A principal conclusión do estudo que acaba de publicar Nature é que Pink non pertence á especie Homo antecessor. O novo fósil presenta diferenzas claras na rexión, precisamente, do rostro, que é máis robusto e proxectado cara a adiante no caso de ATE7-1, e en claro contraste coa cara grácil dos homínidos da Gran Dolina. Ademais, cremos que en Pink a rexión do nariz era aplanada e afundida, similar á da especie Homo erectus e outros primates non humanos.
Con todo, ATE7-1 tamén ten algunhas características que non nos permiten acomodalo directamente dentro de H. erectus, como o seu rostro comparativamente máis estreito e curto.
Á vista destes trazos, o equipo de Atapuerca decidiu clasificalo como Homo affinis erectus (abreviado como H. aff. erectus) un termo co que se recoñecen as similitudes que ten coa especie H. erectus pero déixase aberta a posibilidade de que pertenza a outra especie completamente distinta.
A foto de familia complétase
Este achado revela a existencia dunha especie humana que, ata o de agora, non tiñamos documentada en Europa. O álbum de fotos da familia do Pleistoceno europeo incluía a fotografía de H. antecessor, neandertais e humanos modernos. Engadimos agora a este álbum a fotografía, un pouco borrosa, dun novo parente, coa esperanza de que máis estudos e máis fósiles nos permitan enfocala mellor.
Doutra banda, o descubrimento lévanos a unha reflexión sobre a ciencia que se pode e sedebe facer. Non cabe dúbida de que Atapuerca é un complexo arqueolóxico e paleontolóxico excepcionalmente rico. Os anos demostran que as covas burgalesas foron capaces de capturar evidencia, por escasa e fragmentaria que esta sexa, de todos e cada un dos episodios nos que Europa estivo habitada, desde o primeiro ao último.
Pero en Atapuerca non todo é sorte —que tamén a hai— senón que, sobre todo, existe tesón e compromiso. Non se deixa nada ao azar. E o xacemento é unha proba fidedigna de que cando un se toma a ciencia en serio, os resultados chegan. E de que, para prosperar, fai falta tempo e dedicación constante, tanto dos investigadores como das institucións que a apoian e velan pola súa sustentabilidade.
Oxalá este logro nos brinde o alento necesario para seguir mirando cara a novas cimas.
Cláusula de divulgación: O equipo de escavación e investigación de Atapuerca recibe apoio da Consejería de Cultura e Turismo de Castela e León, do Ministerio de Ciencia, Innovación e Universidades PID2021-122355NB-C31, C32, C33 MCIN/ AEI/10.13039/501100011033/ FEDER, UE) e da Fundación Atapuerca.
