Únete á nosa canle de Whatsapp
As vacinas contra o cancro son unha forma de inmunoterapia que estimula e educa as nosas defensas para que se dirixan contra un tumor. O seu funcionamento é, en certo xeito, similar ao das vacinas tradicionais contra microorganismos como virus e bacterias: o obxectivo de ambas é que o sistema inmunitario recoñeza partes do obxectivo para eliminar —os chamados antíxenos—, se active e sexa máis eficaz á hora de loitar contra el.
Unha diferenza fundamental, con todo, é que os microorganismos son axentes estraños, mentres que os tumores xorden de células propias. Isto complica o deseño de vacinas contra o cancro, xa que é máis fácil dirixir as defensas contra algo que non se parece en nada a aquilo ao que están afeitas.
Nun terreo intermedio entre elas están as vacinas contra virus capaces de provocar tumores, como o virus do papiloma humano (VPH) ou o da hepatite B. Cando nos referimos a vacinas contra o cancro, adoitamos facelo xeralmente ás que se dirixen directamente contra o tumor.
Son preventivas ou terapéuticas?
Mentres que as vacinas contra microorganismos son fundamentalmente preventivas (funcionan evitando a infección ou facendo que, se esta acaba sucedendo, sexa menos grave), a maior parte dos ensaios con vacinas contra o cancro fanse para tratar un tumor que xa se desenvolveu. Aínda que tamén hai estudos con vacinas preventivas, estes son máis escasos e enfróntanse a máis dificultades: por unha banda, o nivel de seguridade ten que ser aínda maior, pois administraríanse a persoas sas; por outro, o feito de que cada tumor teña características propias complica a posibilidade de facer vacinas eficaces adiantándose á súa aparición.
Unha das opcións que ese está a explorar é a de ensaiar vacinas preventivas en persoas cun risco moi alto de desenvolver certos tipos de tumores. É o que sucede, por exemplo, na síndrome de Lynch, un trastorno hereditario que aumenta o risco de sufrir tumores como o de colon.
Que tipos de vacinas contra o cancro hai?
Están a ensaiarse múltiples formas de vacinas. A idea xeral é presentar antíxenos do tumor ás nosas defensas, facelas reaccionar e que se dirixan con forza contra el. Para iso pódense usar, por exemplo, proteínas, ADN ou ARN —como usan as vacinas de Moderna e Pfizer contra a covid-19, e que aproveitaron a tecnoloxía que xa se estaba ensaiando contra o cancro—.
Tamén poden utilizarse as chamadas células dendríticas —moi importantes na coordinación das defensas—, que se extraen do paciente, adéstranse no laboratorio e vólvense inxectar posteriormente. Mesmo se está probando a activar e educar o sistema inmunitario potenciándoo directamente, sen necesidade de extraer células, e que el mesmo aproveite mellor a propia presenza do tumor para adestrarse. Baixo o paraugas común da idea xeral caben moitas formas diferentes.
Que tipo de vacina ofrece máis esperanzas?
Como comentaba nunha sesión informativa organizada polo Science Media Centre (SMC) España con xornalistas Ignacio Melero, catedrático de Inmunoloxía da Universidade de Navarra, codirector do departamento de Inmunoloxía e Inmunoterapia da Clínica Universidade de Navarra, hai moitas expectativas postas nas vacinas de ARN que usan o que se coñece como neoantíxenos. Estes son partes do tumor que xurdiron nel pero que non están nas células sas, o cal pode permitir dirixir unha resposta máis potente e, teoricamente, con menos efectos secundarios.
Na oportunidade, con todo, está tamén a penitencia: sería necesario identificar eses novos antíxenos candidatos cada vez, porque poden ser diferentes en cada paciente. Sería a expresión máxima da medicina personalizada, xa que se deseñarían vacinas que servirían exclusivamente para unha persoa. Iso non só implicaría un tempo de preparación, senón que podería disparar tamén os prezos: “Atérrame pensar canto poderían chegar a custar”, recoñecía Melero, “aínda que tamén confío en que, se chegan e son realmente efectivas, os procesos automatizaranse e abarataranse. Esa é polo menos a miña esperanza”.
Oímos falar de vacinas universais contra o cancro pero, isto é posible?
Nalgunhas ocasións apareceron noticias falando de vacinas universais, coma se puidesen servir contra calquera tipo de tumor. Ás veces estas noticias xurdiron por mor das vacinas de ARN con neoantíxenos. Con todo, o universal aquí non é a vacina, senón a ferramenta, porque permite deseñar case cada antíxeno que se requira. En realidade, esas vacinas son case o oposto ao concepto de universal, porque serían extraordinariamente únicas e personalizadas.
É entón un soño imposible alcanzar unha vacina así? “Se mo preguntaron hai uns anos, diría que si”, afirmaba Melero. “Con todo, vimos nos últimos tempos casos de éxitos parciais vacinando contra proteínas que son as que usa o tumor para frear ao sistema inmunitario e que poden estar presentes en diferentes tipos de tumores”.
Isto alenta as esperanzas, pero é difícil que sexan completamente universais e, en calquera caso, ensáianse en combinación con outros tratamentos: non parece que vaian bastar por si soas, senón que aumentarían a eficacia doutros tipos de inmunoterapia.
Agora mesmo só hai unha vacina aprobada e xa non se usa, por que? É razoable tanta expectación?
“En realidade, a historia da vacinación contra o cancro é unha longa historia de fracasos”, recoñecía Melero. A única vacina aprobada funcionaba contra o cancro de próstata metastástico, “pero xa non se usa porque era un procedemento moi complexo e xurdiron outros tratamentos máis fáciles de administrar”. De feito, a empresa que a comercializaba crebou.
Desenvolver vacinas eficaces non é sinxelo por moitos motivos. Un deles é que hai que identificar e seleccionar antíxenos que provoquen unha resposta. Pero tamén que hai que vencer os freos que os tumores adoitan impoñer ás nosas defensas.
A expectación, con todo, parece xustificada, tendo en conta os máis de 300 ensaios clínicos que hai agora mesmo en marcha. Os motivos son o aumento de coñecemento sobre a inmunidade e a inmunoterapia e as formas de facer reaccionar ás defensas, xunto coas melloras nas tecnoloxías que permiten identificar as mellores dianas e facelo a maior velocidade.
Podemos esperar que se aproben novas vacinas contra o cancro a curto ou medio prazo?
A finais de 2022, as compañías Moderna e Merck (MSD) anunciaban mediante unha nota de prensa os resultados dun ensaio en fase 2b da súa vacina baseada en ARN e neoantíxenos contra o melanoma. Destinada a un grupo concreto de pacientes con alto risco de recaída tras ser operados, o risco de recidiva ou de morte reducíase un 44% durante o primeiro ano. Se se confirmasen estes resultados na seguinte fase de ensaios clínicos, é posible que fose a seguinte vacina en aprobarse. As compañías Roche e BioNTech están a probar unha estratexia similar con varios tipos de antíxenos.
O melanoma é o tipo de tumor onde máis se está investigando e estanse obtendo máis resultados, porque acumula moitos cambios e iso facilita o deseño das vacinas.
Que futuro é razoable esperar?
O máis probable é que algunhas vacinas entren a formar parte das ferramentas das que dispoñemos para tratar certos tipos de cancro e que se apliquen en combinación con outras terapias. Melero usa esta analoxía: se as defensas fosen un coche, “as vacinas permitirían arrincar o motor, pero unha vez arrincado hai que soltar os freos e, se é posible, pisar o acelerador”.
A mensaxe final do científico, aínda tendo en conta a historia de fracasos e a dificultade da empresa, é esperanzador: “A inmunoterapia é un campo apaixonante e esperamos avances importantes en ferramentas diferentes. No últimos 10 anos o desenvolvemento foi vertixinoso e creo que o mellor está por chegar. A proba é que nos anos 90 só nos dedicabamos a isto uns poucos; agora atraeu ao mellor talento e un gran investimento”, conclúe.
