A pandemia da Covid-19 e a da gripe de 1918 pasarán á historia como dúas das últimas grandes doenzas causadas por un virus que amosaron á humanidade a súa vulnerabilidade. As crónicas expoñen como se repiten determinados elementos: a psicose da poboación, rumores nunca confirmados, insensatos que intentan sacar tallada ou negan a evidencia… E tamén é semellante a forma de enfrontarse a un inimigo diminuto. Aínda que hoxe o coñecemento científico é moito maior, cun gran esforzo global na procura dunha vacina e moitos máis recursos para impedir as elevadísimas taxas de mortalidade que deixou a influenza de hai un século, as principais medidas seguen sendo o confinamento e a distancia social. Mais non son as únicas experiencias da historia recente nas que unha epidemia pasa meses nas portadas dos xornais. No final do verán e o outono de 1899 había un tema de conversa principal entre os lectores dos diarios en Galicia: a peste bubónica que afectou á cidade do Porto, e que, pola súa proximidade, xerou unha importante inquedanza no país. E ademais, moitas das investigacións coinciden en sinalar en que o paciente cero foi un estibador galego: Gregorio Blanco.
Todo comezou o día 5 de xuño, aínda que a alerta sanitaria non saltaría ata varias semanas despois: “Espanhol, de 47 anos de idade, era carrejão de bordo e de armazéns de porto. Andava há pouco tempo adoentado duma pontada no lado direito, sem inchaço algum, quando a 5 de junho passado depois de um dia de serviço, entrou no domicílio taciturno e cambaleante; a gente da casa chegou a supô-lo embriagado. Foi à latrina, e como se demorasse, os companheiros foram dar com ele já morto”.
O texto é un extracto dos relatorios enviados ás autoridades por Ricardo Jorge, entón responsable dos servizos municipais de saúde pública. O doutor Jorge é hoxe recoñecido como unha figura clave da Medicina en Portugal, e o Instituto Nacional de Saúde leva o seu nome. Este médico levaba anos advertindo que o deficiente saneamento do Porto era un caldo de cultivo moi acaído para que unha epidemia xerase serios problemas, tal e como acontecera en varias ocasións ao longo do século XIX. E noutro paralelismo coa actualidade, denunciaba que as clases máis desfavorecidas eran as máis expostas a estes males polas condicións nas que se vían obrigadas a vivir.
Para Ricardo Jorge, Gregorio Blanco é o paciente cero, aínda que outras fontes apuntan a que antes de xuño xa corría entre os estibadores o rumor dunha “doenza misteriosa” con síntomas como “tumefaccións nas inguas, as axilas e o pescozo”, segundo expón o xornalista e historiador David Pontes, director adxunto do diario Público, nunha tese sobre a epidemia publicada no 2015.
A peste bubónica, con moita seguridade, entrara por mar desde Oriente, aínda que nunca se puido establecer a través de que barco chegou á cidade a bacteria Yersinia pestis, probablemente a bordo dunha pulga ou unha rata. Era a terceira gran vaga causada polo patóxeno, causante da Peste Negra do século XIV, e que se propagou por última vez polo planeta desde mediados do século XIX ata ben entrado o XX. En 1894, a bacteria fora descuberta case ao mesmo tempo polo xaponés Kitasato Shibasaburo e o suízo Alexandre Yersin, que lle acabaría dando nome.
Sexa como for, Jorge non conseguiu rastrexar casos anteriores ao de Blanco. O doutor púxose a investigar a comezos de xullo, despois de ser avisado por un tendeiro da rúa de São João, que baixa á Praça da Ribeira, de varias mortes na zona. Comeza a tecer vínculos e chega a Gregorio Blanco e os seus compañeiros de cuarto, tamén galegos, que vivían na rúa da Fonte Taurina, unha vía estreita paralela ao Cais da Estiva. Segundo conta Myron Echenberg no seu libro Plague Ports: The Global Urban Impact of Bubonic Plague, 1894-1901, José Lourenço, que estivera velando o corpo de Blanco, falecería dous días despois. A mediados de xuño, caeran enfermos José Soarez, José Souto e Alberto Rodríguez, tamén galegos, estibadores e compañeiros de Blanco. Non aparece outra referencia máis detallada sobre a súa orixe. Unha semana despois, morreu unha parella de amigos do “paciente cero”. Ao final do brote, sete dos nove estibadores infectados e cinco mulleres que vivían na mesma rúa falecerían, facendo medrar a inquedanza na cidade.
O 20 de xullo, Jorge consegue confirmar no laboratorio que o mal está provocado pola Yersinia pestis a través da mostra recollida a unha muller chamada Amélia Seixas, que era, segundo os seus cálculos, o paciente número 23. Desde as primeiras sospeitas, Jorge recomendara o illamento dos enfermos e extremar as medidas de hixiene, apelando ás autoridades a actuar para reforzar a vixilancia con máis medios. O Goberno de Lisboa, temeroso de que a epidemia se estendese polo país, levando a España a pechar as fronteiras e que outros países con relación comercial decreten a corentena aos buques que saian dos peiraos portugueses, decide pechar a cidade. O 17 de agosto asínase o decreto coas primeiras medidas de control e finalmente, o día 23 establécese un cordón sanitario.
A peste na Raia
As noticias do peche do Porto provocan a reacción na Raia e en numerosas localidades galegas. Os xornais piden reforzos ao Goberno español para vixiar os pasos principais. Os gobernos de varias vilas e cidades anuncian medidas de prevención. Infórmase da inquedanza en lugares do sur de Ourense como Chaguazoso, Feces de Abaixo, A Xironda, Calvos de Randín, Padrenda, Salvaterra, As Neves, Tui... En Pontevedra, un bando da alcaldía ordena, entre outras medidas, a limpeza e desinfección das casas baixo advertencia de multa de 20 pesetas, e a retirada de porcos e galiñas das rúas.
E xorden os primeiros rumores: a finais de agosto circula a sospeita de que existen casos de peste en Chaves, o que preocupa aos alcaldes de Verín ou Vilardevós, que esixen noticias sobre a situación. Finalmente acaban descartándose. Na época eran moi habituais os brotes de varíola ou tifo, que xeraban un alto número de falecementos, e ás veces confundíanse coa peste. É o caso do que aconteceu en Vilariño Frío, en Montederramo, que a Gaceta de Galicia acabaría descartando. “Se ben era certo que chegaran algúns portugueses que burlaron a vixilancia da fronteira, non viñan do punto infectado; a enfermidade que alí padecen algunhas persoas é orixinaria da falta de limpeza e alimentos, febre infecciosa ao fin, pero que se diferenza moito da terrible peste que nos ameaza”.
No Porto os ánimos comezan a caldearse: a paralización dunha cidade que vivía cara ao Douro, que se movía ao ritmo que marcaban as mercadorías que chegaban e saían, deixaba moitas persoas sen traballo nin sustento, e as forzas vivas da cidade tamén ven ameazada a súa prosperidade económica, polo que axitan o rexeitamento ao peche. Miles de persoas foxen antes de que se faga efectivo o cerco. Xorden voces desde os xornais que acusan ao goberno de Lisboa de actuar contra os intereses do Porto. Ademais, a decisión de queimar as vivendas onde se rexistraron casos, para desinfectalas, non axuda a calmar o enfado. Na Invicta comezan a correr dúbidas sobre se a doenza existe realmente, e hai constancia de ocultación de casos e enterros clandestinos de infectados. O Goberno portugués envía ao Exército para vixiar que se cumpra o cerco. E a furia diríxese cara a Ricardo Jorge, con varios intentos de linchamento polos que acaba precisando de escolta policial, a pesar de que el non se declarou a favor do cordón da cidade, senón na contención precisa dos focos detectados.
O doutor ten que acabar fuxindo a Lisboa, onde asume o cargo da Direção-Geral da Saúde e Beneficência Pública e desenvolve unha brillante carreira como servidor público, e non volvería a Porto ata 1921. Farto dos ataques, deixou escrito: “Como se já não fosse triste o lutar com armas insuficientes contra uma epidemia devastadora vemo-nos sem força moral e legal para prosseguir no combate. Há trezentos anos havia mais e melhor; parece que até nisto se mostra mais uma vez a degeneração da sociedade portuguesa”.
O surto acabaría remitindo e antes do Nadal levantouse o cordón sanitario. Rexistráronse uns 320 casos e 132 mortes. Entre eles, os estibadores galegos, que foron caendo desde que Gregorio Blanco fose o primeiro en contraer a enfermidade. Crese que a localización do Porto, nun terreo escarpado, freou a propagación da bacteria a través dos vectores principais, as pulgas e as ratas. Aquela pandemia aínda chegaría con forza a India, Estados Unidos, Australia ou Sudamérica, solapándose practicamente co tempo coa chegada da gripe de 1918. Ao tempo, as doenzas endémicas causaban enormes cifras de mortalidade infantil. A falta de vacinas, antibióticos e antisépticos, a escaseza de alimentos e recursos paraban a esperanza de vida nos 40 anos. Un mundo, sen dúbida, moi distinto ao que está a vivir a primeira pandemia do século XXI.
Referencias:
– O cerco da peste no Porto. Cidade, imprensa e saúde pública na crise sanitária de 1899 (Investigación de David Pontes).
– Ricardo Jorge e a Saúde Pública em Portugal. Um “Apostolado Sanitário (Publicado por Jorge Fernandes Alves en Arquivos de Medicina).
– Plague Ports: The Global Urban Impact of Bubonic Plague, 1894-1901 (Publicado por Myron Echenberg).
