María Loureiro sentiu desconcerto, asombro e incluso perplexidade cando recibiu a noticia: era a científica galardoada co Premio María Josefa Wonenburger 2024 que entrega a Unidade da Muller e da Ciencia da Xunta. O obxectivo: darlle visibilidade ás mulleres que fan ciencia en Galicia. Pero Loureiro afástase considerablemente do perfil da meirande parte das premiadas. Ela non é física, nin farmacéutica, nin enxeñeira. Ela é economista, catedrática da Universidade de Santiago (USC) e directora científica do centro interuniversitario ECOBAS. O premio Wonenburger de 2024 tamén é un recoñecemento ás ciencias sociais. E un orgullo, di María Loureiro, para o seu campo de estudo e, tamén, para abrir camiño ás que están por vir.
A galardoada recibe a chamada de GCiencia dende Madrid coa voz amable e agradecida. Aínda está asumindo o premio, que reclama que non é individual, senón colectivo. O seu papel como científica, recoñecida internacionalmente, está centrado na economía ambiental e os recursos ambientais. De feito, o seu equipo foi pioneiro ao realizar o primeiro informe pericial sobre a avaliación económica dos danos ambientais do Prestige. Xusto cando se fan 22 anos da traxedia, e co desastre de Valencia tan preto da memoria, falamos con ela de cambio climático e dos desafíos, que como muller e científica, aínda hai que combater.
—Moitos parábens polo premio María Josefa Wonenburger.
—Moitísimas grazas. Foi completamente inesperado pero estou moi feliz de acadalo. Para min é un premio colectivo, para compartir con todo o meu equipo e con todos os meus colaboradores.
—Como recibiu a noticia?
—Foi unha total sorpresa. Non sabía nin que estaba nominada. Non daba creto. Quedei moi contenta, tamén moi agradecida porque vin na acta que foi por unanimidade e iso éncheme de satisfacción. Moitísimas grazas ao xurado porque isto fai aínda máis bonito o premio.
—Por unanimidade e, ademais, citando literalmente a acta do xurado: “Por ser unha das científicas máis influentes do mundo”.
—[Risas] Iso hai que entendelo entre comiñas e da maneira xustificativa que a administración pública emprega para expresar o seu sentir cando hai premios. Si que é certo que me sinto moi agradecida e moi arroupada pola comunidade científica internacional pero eu non son quen para definir as bondades das miñas cualidades.
—O Wonenburger recoñece o traballo das científicas galegas para darlles visibilidade, pero o perfil máis habitual das premiadas son as ciencias experimentais e naturais, mais vostede é economista. Como de importante é que tamén se galardoen as ciencias sociais?
—É o máximo do premio. Son a primeira muller economista que recibe o galardón e para min é moi importante porque abre camiño para outras. E, sobre todo, porque cando falamos de meritocracia temos que ser conscientes de que non todos compartimos a mesma situación base nin temos as mesmas oportunidades. Amosarlle a unha rapaza de ciencias sociais que pode ser Premio María Josefa Wonenburger é fantástico en si mesmo.
“Temos ciencia moi competitiva nas universidades galegas no ámbito das ciencias sociais, xurídicas e humanísticas”
—Demostrar, por tanto, que se pode facer ciencia máis alá de campos tradicionais como a física ou a bioloxía.
—Por suposto. Ademais temos ciencia moi competitiva nas universidades galegas no ámbito das ciencias sociais, xurídicas e humanísticas. Talvez temos unha visión demasiado restrinxida do que é o eido científico e é moi importante que outros campos se posicionen, e se posicionen ben, porque son fundamentais para entender os futuros desafíos. Para min é o que máis feliz me fai: que alguén de ciencias sociais e económicas tamén poida optar a un premio Wonenburger. Empregamos moitísimo as matemáticas noutros campos e non soamente nas ciencias tradicionais, como se entende moitas veces.
—Ser a primeira galardoada neste ámbito abrirá camiño a que se galardoen a outras científicas punteiras nas ciencias sociais.
—Claro que si. Esa é a miña esperanza. En 2011 concedéuselle o premio a Ofelia Rey Castelao, de Xeografía e Historia, pero aínda hai moito camiño por percorrer para facer xustiza e para sacar do silencio e do esquecemento a moitas e boísimas científicas que traballan en campos alleos ás ciencias experimentais e naturais. Hai moito que facer para que o seu traballo agrome e se visibilice.
—Vostede é unha pioneira. Xa non só por recibir o Wonenburger sendo economista, senón que foi a primeira muller en entrar na Real Academia Galega de Ciencias na sección de Ciencias Económicas e Sociais. E iso foi en 2022.
—Si. Ás veces tócame abrir camiño pero non por ser especial nin moito menos, senón por estar no momento axeitado. Tómoo con inmensa responsabilidade porque é moi importante a presenza feminina en moitos ámbitos. Estes nomeamentos tómoos con moito respecto porque son para facelo ben, para deixar ben representadas as miñas compañeiras que non teñen voz nin voto noutros ámbitos. Para min é unha dobre satisfacción pero que leva consigo unha enorme responsabilidade.
—Canto queda por andar?
—Queda por andar unha barbaridade. Ben é certo que igual estamos máis concienciadas das posibles diferenzas cando falamos de ciencias experimentais e naturais pero en ciencias económicas e sociais é exactamente o mesmo. Temos as mesmas representacións de catedráticos e catedráticas, practicamente é a mesma historia pero ás veces cóntase só para a ciencia máis experimental ou para enxeñarías. Temos moitas alumnas en primeiro pero desaparecen nos niveis altos de toma de decisións e no mundo empresarial e de xestión pública. É certo que cada vez as mulleres escalan un pouco máis pero aí estamos. Quédanos moitísimo camiño por percorrer. Ben vemos as empresas que cotizan no IBEX e as dificultades que teñen para cumprir cos requerimentos básicos da normativa.
“Temos moitas alumnas en primeiro pero desaparecen nos niveis altos de toma de decisións no mundo empresarial e de xestión pública”
—Pode ser que non se lle dea tanta visibilidade á situacións das mulleres nas ciencias sociais como á das ciencias experimentais e naturais?
—Penso que, historicamente, o problema non era tan evidente en ciencias sociais. Pero dende a perspectiva de que, por exemplo, as ciencias sociais tamén se fan un pouco máis técnicas e, en especial, a economía, onde fan falla moitas ferramentas matemáticas, estatísticas, e demais, as científicas padecemos os mesmos problemas que pode haber noutros ámbitos. Efectivamente, queda moito camiño por percorrer. Talvez as persoas non se dan conta disto porque non coñecen ben os nosos ámbitos de traballo, pero realmente é a mesma historia que se repite, con datos e nomes distintos, pero a mesma historia a fin e ao cabo.
—Non sei se é casualidade, pero o anuncio do premio coincide co 22 aniversario do Prestige. Vostede fixo a avaliación económica dos danos ambientais que, ademais, foi empregado pola Fiscalía no proceso de reclamación de danos. Como o lembra o desastre?
—Lémbroo como unha experiencia vital que me marcou dende múltiples perspectivas. Tamén aí fomos pioneiros. Era a primeira vez en España que se presentaba unha pericial económico-ambiental nunha grande catástrofe. E mira que tiñan acontecido grandes catástrofes ambientais antes; tiñamos moreas delas. Pero nunca xamais houbera unha reclamación nun xuízo baseado nunha pericial técnica e económica.
A defensa pericial foi unha xornada de oito horas que se me fixeron moi curtas. Aprendín moito e foi unha experiencia vital moi importante que tamén elevou o meu traballo a outros ámbitos de coñecemento e que me permitiu traspasar o ámbito científico-técnico da universidade e das publicacións científicas. Traballar con fiscais, traballar no proceso, escoitar como era a interacción… para min foi un luxo. Quedoume a mágoa de non poder facer máis para que houbera uns resultados máis favorecedores para resarcir as vítimas, que son as que importan. Aínda hoxe non foron compensadas por todos eses danos e iso é o que máis me doe mirando o pasado.
Aí percorremos moito camiño porque por primeira vez co Prestige fixemos unha pericial que tratou de ser profesional, non nesgada e ben feita. Por desgraza, vai haber máis catástrofes pero confío que nas vindeiras tamén se van facer periciais do mesmo xeito. En Estados Unidos sempre se fai cando hai un impacto ambiental de grandes consecuencias pero aquí en España non se fixera nunca.
—Máis de dúas décadas despois non se resarciron as vítimas.
—Si, unha gran desgraza, falando claro. Non polos esforzos que se fixeron, que considero que foron moitos, para traer a aseguradora a facerse cargo dos danos ocasionados a través de múltiples dilixencias, pero é un proceso internacional onde é doado escatimarse das responsabilidades facendo a empresa en países terceiros. Así que ao final non chegamos ao noso obxectivo, que sería amosar a causalidade entre o impacto do Prestige e os danos económicos ocasionados e a necesidade de que esas vítimas se resarciran. Aí, lamentablemente, faltou esta segunda parte.
—Cre que se o desastre do Prestige, dende o punto de vista da economía ambiental, se xestionaría mellor se acontecese agora?
—Hai máis información, hai máis medios e hai máis capacidade do sistema. Pero cada catástrofe é única. Temos que sabelo. Por iso é tan difícil xestionar catástrofes, pero non só en España, tamén en Estados Unidos. As catástrofes grandes son moi dramáticas, son un shock e son moi difíciles de xestionar. Por exemplo, a fuga do British Petroleum no Golfo de Méximo. Aí vimos a un dos gobernos máis grandes do mundo, como son os Estados Unidos, tendo dificultades de xestión.
Temos que ter unha gran mirada. As catástrofes son difíciles xestionar independentemente da cor política dos gobernos. É algo moi complexo, temos que estar moi preparados, temos que ser moi flexibles e temos que ter moito coñecemento, e moita práctica. Como acontecen afortunadamente cada moito tempo ao mellor non temos eses coñecementos nin esa práctica. Cousa que é moi necesario ter preparado e en marcha. Igual que sabemos saír dun edificio cando hai lume. Lamentablemente tivo que acontecer o desastre do Prestige para ter moitas melloras con respecto á situación previa. Cada catástrofe é distinta, non é extrapolable unha á outra, pero si se van aprendendo cousas para facelo máis rápido e máis eficaz e ser máis resilientes.
“As vítimas non foron resarcidas polos danos do Prestige e iso é o que máis me doe mirando o pasado”
—Falando de catástrofes non se pode evitar falar da DINA de Valencia. Non sei se o Prestige serviu para aprender algo dende o punto de vista da economía ambiental nesta catástrofe recente. Porque, dende logo, o que se está a criticar precisamente é a súa xestión.
—Si que se aprende cousas. A xestión nos primeiros momentos é moi importante; é crucial. É unha lección aprendida de todas as catástrofes a nivel mundial. E, por suposto, a actuación rápida e sensata. As primeiras horas son fundamentais pero o medio e longo prazo tamén é duro. Hai que ser conscientes de que cando se limpe o barro, e cando as rúas estean limpas e se recupere a normalidade vai levar certo tempo chegar a unha situación semellante á anterior á catástrofe. Hai que ser consciente de que iso é un camiño que require tempo, esforzo e enerxía e que non vai acontecer de inmediato. Hai que estar planificado para que así se faga.
Ten que haber un plan de recuperación, non vai acontecer só, non hai maxia. Necesítanse plans de apoio e de acompañamento. E de acompañamento amplo, non só de investimentos. Senón incluso acompañamento psicolóxico aos afectados, máis xeneralizado e de supervisión. Son situacións críticas e lamentablemente cada vez verémonos máis expostos a elas. Iso é o que nos din todos os datos do impacto do cambio climático.
—Hai certas similitudes, máis alá das causas, entre a crise que vivimos co Prestige e a DINA de Valencia?
—Si que hai. Hai semellanzas en moitas cousas pero non só nestas dúas, en todas as catástrofes. Cando facemos un repaso dos desastres e da súa xestión sempre hai, polo xeral, un denominador común que é, por exemplo, non consideralas tan graves como realmente foron. Pero iso precisamente pasa porque tamén temos unha cousa que é o nesgo de selección. Só nos paramos naquelas catástrofes que foron as máis grandes e onde ao mellor os primeiros momentos fallaron. É dicir, se dende o comezo todo funciona ben, tamén as primeiras alarmas, non chegan a espallarse como estes eventos extremos dos que estamos a falar.
A economía da supervisión e dos coidados é moi importante. É moito máis importante prever a catástrofe que ter unha opción rápida de mellora. Pero para iso hai que crear sociedades resilientes. E vai ser cada vez máis fundamental esa previsión e esa planificación, dado que nos movemos en situacións onde vai haber máis recorrencia de eventos extremos.
“Se non contabilizamos eventos extremos, minorizamos o dano do cambio climático nun 20%”
—De feito está a traballar nun proxecto sobre as narrativas do cambio climático, como funcionan as políticas de mitigación e a adaptación dos medios sociais. Teñen resultados?
—Aínda estamos investigando pero fomos a presentar uns resultados preliminares ao Banco de España. Se non contabilizamos ningún tipo de evento extremo estamos minorizando o dano total do cambio climático nun 20%. Se contabilizamos os impactos dos eventos extremos, as contas de perdas aumentan nun 20%. De todos modos, é un traballo inicial.
—Ante todo isto, como nos enfrontamos ao negacionismo, tendo xa evidencias da economía ambiental e das ciencias máis experimentais e naturais. O caso máis recente é o da DINA de Valencia.
—Seleccionar fontes de información acaídas. Iso é o primeiro. A desinformación e as noticias falsas sobre catástrofes matan, e matan aquí e en Florida como aconteceu nas últimas inundacións inmensas. Matan en todos os sitios. É un problema moi grave. O que temos que facer como cidadanía é buscar fontes de información que consideremos seguras e profesionais e que non sexan nesgadas. Científicas, basicamente. Temos que traballar niso e, por tanto, valorar máis a información científica e facer un esforzo didáctico a este respecto.
