Durante os meses de verán os ríos do complexo húmido da Limia secan tanto que se pode camiñar por eles como por un monte. A peor parte foi para a Lagoa de Antela coa desecación iniciada en 1958 pola ditadura franquista para a obtención de novas terras para cultivar. Considerábase a “xoia da coroa” desta paraxe natural, e é precisamente ese fin, a produción agrícola, o que está desencadeando un drama ecolóxico nos caudais dos ríos que conforman a cabeceira da Limia. O motivo: a ampliación dos regadíos e a extracción de auga a 30 metros de profundidade para abastecer as plantacións. A comarca é a principal produtora de pataca do país e agora tamén sementa cereal e cebola. Os datos da última década aportados pola Confederación Hidrográfica Miño-Sil confirman que se chega a unha situación de emerxencia tódolos anos. Serafín Gónzalez, biólogo do CSIC e presidente da Sociedade Galega de Historia Natural (SGHN), afirma con contundencia: “A Limia ten os mesmos problemas que Doñana”.
O Parque Nacional de Doñana, nas provincias de Huelva e Sevilla, é un dos espazos protexidos máis importantes do territorio andaluz e atópase nunha situación tremendamente delicada: ata o 59% das lagoas temporais de maior tamaño non se inundan dende 2013, coa conseguinte desaparación de fauna e flora. Actualmente, esta crise medioambiental centra unha parte do debate político español debido á ampliación dos regadíos de fresas, nun lugar de incalculable valor ecolóxico e que resiste, agonizando, o baleiramento das súas arterias de auga. A chaira da Limia é un dos sistemas paisaxísticos máis relevantes de Galicia e o colapso hidrolóxico crónico afecta, inevitablemente, a varias zonas amparadas: Zona de Especial Protección (ZEC) para as Aves da Limia; Zona de Especial Protección (ZEC) de Veiga de Ponteliñares; Reserva da Biosfera Área de Allariz; e a Reserva da Biosfera Transfronteiriza Gerês-Xurés, que inclúe o Parque Natural da Baixa Limia e Serra do Xurés en España e o Parque Nacional da Peneda Gêrés en Portugal.
Segundo o Ministerio para a Transición Ecolóxica e o Reto Demográfico (MITECO), os invernadoiros de froitos vermellos en Doñana, de 54.252 ha., pasaron de 2.162 ha. a 3.542 en só 10 anos. A chaira da Limia ten unha superficie aproximada de 30.000 hectáreas. Os últimos datos coñecidos sobre a superficie de pataca sementada ascenden a 3.500 ha., máis de 10.000 ha. de cereal e iniciáronse plantacións de cebola en 60 ha., como mínimo.
Tralo precedente que sentou a Lagoa de Antela hai 60 anos e perante o estrago da meirande parte dos humidais en Galicia, a SGHN alerta do perigo que corre a riqueza ecolóxica do complexo húmido da Limia trala aprobación por parte da Xunta de 40 pozos, co obxectivo de modernizar os regadíos na comarca e “optimizar os recursos hídricos co fin de mellorar a produción das terras agrarias e incrementar o seu rendemento”. Así o explicou a Xunta nun comunicado de prensa. Estes pozos xa entregados captarán augas subterráneas. Na actualidade estase a tramitar un convenio entre a Consellería do Medio Rural e a Comunidade de Regantes Nova Limia para a instalación dos grupos de bombeo nos pozos de regadío. “O acuífero non o soporta e non se está a recargar o río como debera despois da temporada de regos. Non se respectan os réximes de medranzas. Ademais do caudal mínimo, fai falta un caudal rexenerador, unha enchenta para que renove o leito do río”, explica o biólogo.
Inés Sante, a directora xeral da Axencia Galega de Desenvolvemento Rural, dirixiuse ao Goberno español para que “asuma” o seu compromiso en torno ao regadío para afrontar os proxectos de modernización. Segundo explica a Xunta de Galicia, o executivo central comprometeuse a asumir o 80% do custe total deste proxecto que instalará grupos de electrobombas e válvulas de peche de pozos, o “último paso” é a firma do convenio. Paco Vello, xerente da Asociación Agraria de Galicia (ASAGA) explica que este proxecto é necesario para distribuír a auga de maneira uniforme na Limia, polo que dende o sector están agardando que se faga efectivo. “Os agricultores precisan continuar coa actividade de regadío como ata o de agora, cunhas infraestructuras máis modernizadas que permitan reducir o consumo de auga” alega. Na súa opinión, A Limia atópase en “excedente de auga” e “sempre se acaba culpabilizando o agricultor”, cando o único que precisa é “regar”. “Os ecoloxistas cren que a auga é deles e que son os donos do territorio, cando os agricultores son os que viven na zona. Se non houbese agricultores na comarca, sería todo abandono”, apunta.
Segundo o Informe de desarrollo y seguimiento. Año 2020. Plan hidrológico del ciclo 2015-2021. Parte española de la Demarcación Hidrográfica del Miño-Sil, publicado pola Confederación Hidrográfica do Miño-Sil, o problema hidrolóxico na cabeceira do Limia non é algo circunstancial, senón “estrutural”, explica a SGHN. Un de cada tres días incumpriuse o caudal ecolóxico mínimo (1.172 días) e durante máis de tres meses consecutivos (anos 2013, 2014, 2016, 2019 e 2020); e un de cada nove días non se chegou nin á metade do caudal ecolóxico mínimo (417 días). “Nos últimos 10 anos non medraron os ríos. Lamentablemente o complexo da Limia perdeu moitísima auga. Un quilogramo de patacas pode estar consumindo entre 60 litros de auga. A Limia é menos coñecido que Doñana e non se está a actuar”, indica o investigar do CSIC. Dende a Xunta de Galicia explican o proxecto de pozos previsto na Limia conta coa Declaración de Impacto Ambiental (DIA), na que se recollen as condicións da Confederación relativas á dispoñibilidade de recursos hídricos. A Consellería de Medio Rural non respondeu ás preguntas sobre as ampliación dos regadíos da Limia nos últimos cinco anos.
A finais dos anos 90 os caudais das masas de auga comezaron a diminuír no período de xullo a setembro. Cales son as causas que se lle achacan a estas perdas? Queda descartado o consumo humano, xa que a poboación da Limia diminúe un 1,1% ao ano, explica o biólogo. Con todo, a lenta agonía que sofren estes ríos coincide co aumento das explotacións gandeiras industriais e co incremento do regadío. Entre os ríos afectados ademais do Limia, conta González, atópase o Faramontaos, o Biduedo ou o emisario de Antela. A SGHN pide ás administracións que non se concedan novos aproveitamentos de augas agás para o abastecemento de poboacións; a revisión de todas as concesións para axeitalas á realidade hidrolóxica e garantir os cumprimentos dos caudais ecolóxicos; un protocolo de actuación para as situacións de prealerta, alerta e emerxencia; a instauración dun 10% para definir os caudais mínimos; e medidas de conservación e de recuperación de flora e fauna.
Ao incrementarse as plantacións increméntanse as extraccións de auga subterráneas, o que impacta non só nas zonas acuáticas, senón no conxunto da biodiversidade do Limia. Nela vive o fento Pilularia globulifera e o cardiño da lagoa, ambos en perigo de extinción; o peixe espiñento, a estroza, o sapo de esporóns, incluídos na categoría de vulnerables; as aves cerceta común, pernileiro, sisón, avefría, becacina en perigo extinción; e a cegoñela común e o avetorillo común como vulnerables. Todas estas especies están incluídas no Catálogo Galego de Especies Ameazadas (CGEA).
A páxina web A Lagoa de Antela recolle testemuños da desecación que sufriu este ecosistema, que albergaba en Galicia unha biodiversidade única, cando os regadíos comezaron a pronunciarse na Limia. Os seguintes conforman dous relatos vixentes na actualidade arredor das explotacións de regadío na comarca e, en definitiva, deste modo de vida:
“Antes todo era humidade, a Lagoa só era boa para os patos e as aves, non había produtividade ningunha. Iso non valía para nada, só era un charco no que vivían as ras e os patos”
Veciño de Lamas, 78 anos
“Estou totalmente en contra de que se desecara a Lagoa, foi unha perda moi grande, había moita fauna e moito tipo de flores, e ahora o único que hai é patacas”
Veciña de Xinzo, 82 anos
