Unha aurora boreal vermella na Galicia de 1737

Algo estraño houbo sobre o ceo de Galicia a noite do 16 ao 17 de decembro de 1737. Quen o viu, seguro que ficou abraiado mirando cara arriba, e houbo quen, como foi o caso de Anselmo Arias Teixeiro, tomou nota do que estaba acontecendo. Unha luz vermella alumeou o ceo no solpor, e logo xa de noite. Desde a aldea de Cabanelas, no Carballiño, Anselmo, membro dunha familia fidalga rural, deixou escrito:

Hoxe, 16 de decembro de 1737, logo de que anoitecera, deixouse ver no ceo unha nube vermella (como cando na posta do Sol se ven) e ás veces branca, que despedía de sí bastante resplandor e luz. Viña de oriente a ponente, discontinuada, e durou moitas horas, e aínda ata o día.

A descrición coincide co que é unha aurora boreal vermella, menos frecuentes que as verdosas e amareladas, pero que tamén existen. Anselmo Non foi o único que a observou aquel día na Península, situada nunha latitude no que estes fenómenos son raros. Desde Oviedo, o Padre Feijoo tamén anotou o que acontecía e bautizouno nas súas Cartas Eruditas y Curiosas como “batallas aéreas” e “chuvias sanguíneas”. E coma a de Feijoo e Anselmo Arias, hai outras vinte referencias polo estilo. O episodio da aurora vermella de 1737 é, despois das de 1726 e 1716, o terceiro máis citado na literatura do século XVIII.

O responsable deste achado é Miguel Álvarez Soaje, doutor en Historia da Ciencia, cuxa tese tratou sobre os escritos científicos de Anselmo Arias Teixeiro e o seu irmán Antonio, que foi crego en Esgos. Ambos amosaron interese pola alquimia e eran ferventes seguidores das ensinanzas de Ramón Llull. Por casualidade, mentres estudaba os escritos que deixou Anselmo, Miguel Álvarez atopou a descrición da aurora vermella, e en 2013 presentou os resultados deste achado no congreso de Enciga (Ensinantes de Ciencia de Galicia), colectivo ao que pertence.

A primeira aurora rexistrada en Galicia?

De ter sido unha aurora, como estes indicios apuntan, a rescatada por Miguel Álvarez sería a primeira da historia que foi documentada en Galicia. En datas máis recentes (1850, 1938, 1957 e 1989) fenómenos semellantes xeraron gran expectación ao facerse visible no país.

Porén, precisamente no primeiro dos casos, o de 1850, hai un feito histórico que deixa aberta unha pequena incógnita: é posible, aínda que improbable, que o que viu Anselmo Arias Teixeiro non fose exactamente unha aurora boreal vermella.

Segundo contaba Eduardo Rolland en GCiencia, en 1850 aconteceu que podería ser tamén a causa de que o ceo tornase vermello. O escritor Xosé María Álvarez Blázquez, na súa obra A cidade e os días, dixo: “Unha aurora boreal é observada na nosa cidade. A media tarde, o ceo e os montes próximos tínguense dunha luz cor granate intensa, que ocasiona a natural expectación e aínda a alarma da veciñanza. Despois do inusitado fenómeno, o ceo se anubrou. A temperatura era moi baixa”.

É posible que o fenómeno descrito en Vigo en 1850 fose debido a unha erupción, non a unha aurora

O ano coincide cunha gran erupción volcánica, a que fixo nacer en abril o Cerro Negro, en Nicaragua, que hoxe acada xa os 726 metros de altitude. Naquel momento, en só dúas semanas, medrara xa 50 metros. Aquela erupción expulsou a atmosfera toneladas de residuos, que puideron ter influído na cor do ceo arredor do planeta, como aconteceu 33 anos despois coa explosión do Krakatoa, que lle pintou a Edvard Munch o ceo da súa obra O berro, segundo unha teoría exposta por uns astrónomos estadounidenses.

En 1737, a historia dá conta de importantes erupcións: no Vesubio, no Volcán de Fuego en Guatemala e, sobre todo, a do volcán Kliuchevskoi, na península de Kamchatka, que coincidiu no mesmo ano cun gran terremoto. Pero nada proba que os efectos chegaran a verse no Carballiño.

O feito de que a suposta aurora de Vigo en 1850 se vise de día, e non de noite, reforza a opción de que aquilo era en realidade outro fenómeno. Mais, ao mesmo tempo, como describiu Anselmo Arias, o do Carballiño aconteceu no solpor e xa de noite, inclina a pensar que o episodio de 1737 si fose unha aurora vermella e non unha nube causada por unha erupción.

Que é unha aurora polar?

É un fenómeno brillante ou luminescente que se pode observar no ceo nocturno, xeralmente en zonas polares, aínda que pode ser visible en latitudes máis baixas durante breves períodos e en circunstancias dunha excepcional actividade solar.

Prodúcese debido á interacción entre as partículas do vento solar e a magnetosfera da Terra, unha capa que protexe ao planeta da radiación solar, desviando estas partículas cara os polos magnéticos, xa que o campo magnético terrestre entra e sae por ámbolos dous polos, norte e sur, de aí que as auroras se vexan de forma máis frecuente nas latitudes polares. Esta interacción xera enerxía en forma de luz, que se manifesta nas auroras.

No hemisferio sur é coñecida como “aurora austral”, e no hemisferio norte como “aurora boreal”. Este nome provén de “Aurora”, a deusa romana do amencer, e da palabra grega “Bóreas”, que significa norte.