O cancro non é unha enfermidade nova, nin moito menos. O primeiro caso coñecido corresponde a un cancro de óso atopado nunha momia exipcia do ano 16 000 a. e. c., aproximadamente. Con todo, é probable que entón non fóra tan habitual como o é hoxe en día, cando se converteu na segunda causa de morte a nivel mundial, só superado pola enfermidade cardiovascular.
Por traducir este dato a números, segundo un estudo de 2021, no ano 2020 diagnosticáronse no mundo 19,3 millóns de novos casos e producíronse 10 millóns de mortes pola enfermidade, sendo os cancros máis comúns o de mama, o de pulmón e o colorrectal.
En España, ese mesmo ano diagnosticáronse 276.000 novos casos e producíronse 113.000 mortes. Os datos, xunto ao paulatino descenso da idade media á que se diagnostica, xustifican o elevado volume de investigación que se dedica á enfermidade.
Castigo e sufrimento moral
O aumento de protagonismo do cancro fronte a outras enfermidades ao longo do século XX tamén se viu reflectido na literatura e no ensaio. Por exemplo, Susan Sontag, no seu libro A enfermidade e as súas metáforas, escrito en 1978, profundaba nos aspectos sociais do cancro, destacando que este (a diferenza da tuberculose, máis romantizada, ou a enfermidade cardiovascular), asociábase con morte segura, castigo, misterio e sufrimento moral.
Segundo Sontag, isto resultaba nun estigma para a persoa que o sufría, como se se tratase dun castigo bíblico que caese sobre a persoa por algunha falta cometida sen sabelo. Por iso, a miúdo se ocultaba a condición.
Sexa pola influencia de Sontag, ou polo feito de que cada vez máis persoas o superan, o caso é que hoxe en día o cancro estigmatízase e ocúltase menos. É máis, no caso do cancro de mama, as pacientes quéixanse dunha certa banalización da enfermidade.
A definición de cancro
Volvendo á cuestión médica, a palabra “cancro” procede do mesmo termo en latín, á súa vez unha evolución da palabra grega karkinos que significa “cangrexo”. Este nome ideouno o pai da medicina, o médico grego Hipócrates, aínda que as súas razóns non están claras. Uns din que se baseou na forma dalgúns tumores que, xunto ás veas inchadas que os rodean lembran a un cangrexo. Outros opinan que máis ben estaba a pensar na agresividade e a obstinación que caracterizan a ambos, animal e enfermidade.
En calquera caso, as dúas principais características do cancro son a proliferación celular descontrolada e a tendencia para estenderse polo corpo. De aí a definición vixente ata o de agora, establecida polo Instituto Nacional do Cancro de Estados Unidos (NCI, polas súas siglas en inglés):
O cancro é unha enfermidade na que algunhas das células do corpo medran de modo incontrolado e esténdense a outras partes
Os coñecementos acumulados nas últimas décadas sobre a influencia das mutacións xenéticas na orixe do cancro, e sobre a evolución dun tumor en función á súa interacción co sistema inmunitario, levaron a propoñer unha definición máis actualizada que inclúe os compoñentes mutacional e evolutivo:
O cancro é unha enfermidade consistente en proliferación incontrolada de células transformadas, suxeitas a evolución por selección natural
Como se clasifica o cancro?
Bastante máis complicado que dar cun nome ou unha definición é clasificar o cancro. Historicamente, e quizá en base a un coñecemento máis superficial da enfermidade que o actual, clasificouse utilizando dous aspectos: o órgano en que se orixina (mama, pulmón, colon, etc) e o tecido (carcinoma para o tecido epitelial, linfoma no caso de células inmunitarias, sarcoma no tecido conectivo, etc).
Considerando unicamente estes dous aspectos, a clasificación xa é de seu complicada, porque dentro dun mesmo órgano existen distintos tecidos que poden dar lugar a cancros con características diferentes. Por exemplo, o cancro de mama adoita ser un carcinoma (70-80% dos casos). Pero tamén pode ser un sarcoma se afecta os tecidos conectivos, como músculos ou vasos sanguíneos. Ou un linfoma, se afecta o sistema linfático da mama, é dicir, as células inmunitarias.
Outro elemento que complica a clasificación, xurdido máis recentemente, é o dos marcadores biolóxicos. Trátase de moléculas específicas das células cancerosas, xurdidas ou non pola presenza de mutacións, que se poden utilizar para o diagnóstico, e a miúdo como dianas terapéuticas.
Aínda que algúns destes marcadores son específicos de tecidos ou órganos, outros poden ser comúns para varios tipos de cancro, co que teriamos outra liña de intersección á hora de clasificar. Mesmo hai quen propón abandonar outros sistemas de clasificación e utilizar só este, en aras dunha maior eficiencia no uso da medicación.
Por exemplo, as células dun cancro de mama poden expresar receptores hormonais (de estróxeno, de proxesterona), o receptor 2 do factor de crecemento humano (HER2), ou ningún deles, e isto determina o tratamento para aplicar. Pero as células dun cancro gástrico tamén poden expresar o marcador HER2 nun 10-15% dos casos, co que son susceptibles de recibir o mesmo tipo de tratamento que un cancro de mama cuxas células expresan HER2.
Unha ou varias enfermidades?
Así como outras enfermidades son fáciles de abarcar cunha definición e relativamente sinxelas de clasificar, no caso do cancro a tarefa é difícil mesmo para os propios especialistas (por non falar xa da comprensión polo público xeral). A raíz do problema é a natureza mesma da enfermidade, que pode atacar virtualmente desde calquera punto do corpo. Ademais, pódeo facer de modo lento e imperceptible ou de modo agresivo, arrasando rapidamente, como un tsunami, coa vida do paciente, á vez que esnaquiza a de quen o rodea.
Nese aspecto, poderíase falar dunha serie de enfermidades englobadas baixo un só nome. Por poñer algúns exemplos, como vimos no apartado anterior, existen distintos cancros que se asocian a motivos biolóxicos (órgano, tecido, marcador biolóxico). Pero, ademais, existen motivos ambientais (determinados virus, exposición a substancias carcinoxénicas) ou condutuais (consumo de tabaco). Así mesmo, cada tumor pode presentar un comportamento distinto: crecemento lento ou rápido, presenza ou non de metástase, resposta ou non ao tratamento…
Aínda que o cancro é un dos inimigos principais das sociedades contemporáneas, sobre el sabemos á vez moito e pouco (non esquezamos que seguen morrendo millóns de persoas ao ano). Pero se algo está claro é que se necesita dedicarlle aínda unha importante cota de pensamento, para profundar no coñecemento técnico e para comprender os efectos sobre a sociedade das múltiples facetas deste tenaz cangrexo.
Cláusula de divulgación: Matilde Cañelles López recibe fondos do Ministerio de Ciencia e Innovación a través do proxecto INconRES (PID2020-117219GB-I00).
