Esta pregunta acerca do mecanismo de transmisión do virus está a ser obxecto dun intenso debate na comunidade científica desde o inicio da pandemia, ás veces con posicións contraditorias. Pero, como sempre en medicina, nunca hai unha resposta sinxela.
Dous tipos de pingas
Empecemos por unha cuestión sinxela: como pode transmitirse unha infección polo aire? Ao falar, tusir, esbirrar ou simplemente respirar coa boca aberta, expulsamos dous tipos de pingas que conteñen saliva e outros fluídos respiratorios.
As de maior tamaño reciben o nome de pingas de Flügge, na honra do hixienista alemán Karl Flügge, que as describiu a finais do século XIX, e ás veces son facilmente observables. Estas pingas permanecen en suspensión un tempo limitado e non se dispersan alén de 1,5 ou 2 metros do emisor. Por iso é polo que se estableceu esta separación entre persoas como distancia de seguridade.
Ao ser relativamente grandes, pesadas e cun importante contido hídrico, as pingas de Flügge tenden a caer nuns minutos, depositándose nas superficies durante tempos relativamente longos. No caso do SARS-CoV-2, os virus contidos nestas partículas poden permanecer viables, segundo o tipo de superficie, desde horas a días. Iso si, a cantidade de virus redúcese rapidamente co tempo, o que limita a posibilidade de infección. Por esta razón debemos extremar as precaucións de hixiene e limpeza xeral. E, por suposto, lavar as mans, xa que podemos tocar obxectos contaminados.
O que sucede é que, ademais das gotas de Flügge, tamén emitimos un segundo tipo de pingas moito máis pequenas. Son practicamente inapreciables, menores que 5 micras, e dispérsanse como os aerosois.
E aí xorde a polémica. Porque mentres que o papel das pingas de Flügge como elemento de transmisión da enfermidade nunca estivo en dúbida, o papel real dos aerosois na transmisión da enfermidade foi moi controvertido. Xa no mes de marzo publicouse un estudo no que se demostraba a presenza do virus nestes aerosois durante bastante tempo. Entón, por que as dúbidas? Pois porque para que desenvolvamos a enfermidade é necesario que unha cantidade de virus suficientemente alta penetre nas nosas vías respiratorias.
Noutras palabras, non imos enfermar porque nos invada unha soa partícula de virus. Necesítanse moitas máis, e os expertos cuestionaban se esta dose mínima infectiva podíase alcanzar en situacións da vida diaria. As dúbidas empezaron a despexarse en abril cando o estudo detallado de tres brotes epidémicos orixinados nun autobús, nun centro de atención telefónica e nun restaurante revelou un clarísimo patrón de diseminación por aerosois.
Ao reconstruír o lugar en que cada infectado se atopaba con respecto ao paciente 0 de cada brote (ou orixinario do mesmo), así como o tempo en que permanecera en contacto, comprobouse que todos os episodios tiñan en común tres cousas: un espazo confinado, un prolongado e próximo contacto, e a presenza de aire acondicionado, que axitaba o aire.
Aclarado entón? Non de todo. Aínda quedaban dúbidas porque desde hai moitos anos pensouse que esta posibilidade non supoñía un mecanismo de transmisión viral significativo en circunstancias reais. É máis, en ningunha outra situación estableceuse un patrón tan claro de transmisión, ou mesmo aparecían datos claramente en contra.
Estudos que se contradín
A mediados de maio fíxose público outro revelador estudo (ver PDF) sobre un importante brote (119 infectados, 39 deles pacientes e 80 sanitarios) ocorrido nun hospital de Sudáfrica. Os epidemiólogos conseguiron reconstruír con precisión de detective a cadea de transmisión do virus dentro de cada unha das unidades do hospital. Naquel momento quedou moi claro que o método de transmisión principal foran os obxectos contaminados, chamados fómites, e non a vía aérea.
É máis, no seu informe os epidemiólogos mostrábanse sorprendidos de que a transmisión por aerosois parecía non ter ningún papel relevante. Nin sequera nunha situación na que se houbo de realizar unha intubación de urxencia a un paciente con Covid-19 e na que os sanitarios non tiñan os equipos de protección individual apropiados. Por tanto, o debate en canto para o efecto real dos aerosois como mecanismo de transmisión seguiu vivo.
O último capítulo deste debate protagonízao unha carta publicada por dous expertos e avalada por outros 239 científicos na que se insiste en que a transmisión por pingas ou por fómites non explica suficientemente todos os contaxios, propoñendo un modelo de dispersión do virus en espazos pechados. Estas evidencias acumuladas, unidas á permanencia do SARS- CoV-2 en aerosois e a demostrada participación desta vía na transmisión de virus similares, como o da gripe ou o respiratorio sincitial, fixeron que a Organización Mundial da Saúde modifique a súa posición inicial en relación coa importancia deste mecanismo de transmisión na actual pandemia.
Ventilación e aire acondicionado
O cambio de posición da OMS implica que, a partir de agora, deberiamos extremar o uso das máscaras, da distancia social e do lavado de mans e a hixiene xeral. Pero, ademais, ínstanos a prestar unha atención adicional aos patróns de circulación do aire en interiores.
Se, en efecto, o virus viaxa en cantidades suficientemente infectivas alén dos 2 metros de distancia de seguridade, a única resposta posible pasa por implementar urxentemente dúas medidas fáciles. A primeira é unha ventilación frecuente dos espazos interiores, para asegurar a renovación do aire (aínda que isto supoña unha perda de climatización dos edificios públicos). A segunda, un mantemento rigoroso dos filtros de aire acondicionado. Así como, por suposto, reducir ao mínimo o número de persoas nestes espazos pechados.
Deberiamos ter claro que cada unha das posibles vías de transmisión non é nin máis nin menos importante, senón que as circunstancias de cada momento son as que inclinarán a balanza cara a unha delas.
Ignacio J. Molina Pineda de las Infantas é Catedrático de Inmunoloxía do Centro de Investigación Biomédica da Universidad de Granada.
*Cláusula de divulgación: o autor non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.