Únete á nosa canle de Whatsapp
O ser humano empregou primeiro o debuxo e séculos despois a fotografía para comprender os fenómenos naturais e compartir e explicar a realidade. Son moitos os exemplos que se poderían poñer para mostrar como a imaxe nos axudou a entender a ciencia. Eu propóñolles que me acompañen por unha breve viaxe a través da historia da ciencia para seleccionar seis imaxes que cambiaron o mundo.
As lúas de Galileo
O 13 de marzo de 1610, Galileo Galilei (1564-1642) publica o seu tratado astronómico Siderus Nuncius (O mensaxeiro das estrelas) que supuxo un cambio de perspectiva sobre a nosa identidade e lugar no mundo e un apoio determinante á teoría heliocéntrica de Copérnico.
Aquel libriño contiña as primeiras observacións de Galileo realizadas a través dun sinxelo telescopio que el mesmo fabricou.
Galileo viu obxectos virando en torno ao Sol, non á Terra, viu lúas virando ao redor de Xúpiter, viu centos de estrelas da Vía Láctea e observou e debuxou a Lúa como nunca antes ninguén o facía. Galileo era un magnífico pintor, aínda que o seu pai lle quitou da cabeza esa idea absurda de dedicarse á arte.
Pintou a Lúa coas súas acuarelas con claros, escuros e sombras cunha precisión e beleza únicas. Ata entón pensábase que a Lúa era lisa como un lenzo, pero Galileo mostrouna cos seus cráteres, montañas e vales. Aqueles debuxos da Lúa foron a orixe da astronomía moderna.
A pulga en Micrographia
Pouco máis de 50 anos despois, en 1665, Rober Hooke (1635-1703) publica Micrographia. A diferenza de Galileo, Hooke enfoca os seus dispositivos, os primeiros microscopios, cara ao máis pequeno e diminuto. Naquela época só un reducido puñado de homes de ciencia e personaxes ilustres tiñan acceso aos microscopios, pero Hooke foi o primeiro en facer divulgación da ciencia e en debuxar en gran formato o que vía a través deles.
Debuxou con precisión e enorme claridade e calidade artística todo tipo de obxectos cotiáns observados cos seus microscopios como nunca antes se viron: desde descricións do xeo e a neve ata a cortiza, fósiles, o carbón vexetal e detalladas descricións de animais e partes dos mesmos. Así, unha desagradable pulga vista ao microscopio mostrouse como un gran prodixio da natureza.
En Micrographia aparece por primeira vez o termo célula, ao referirse aos poros observados nunha fina lámina de cortiza. Micrographia foi probablemente o primeiro best-séller científico da historia.
I think
Más dun século e medio despois, en 1831, un mozo Charles Darwin (1809-1882) embárcase no HMS Beagle ao mando do capitán Robert FitzRoy.
Durante aquela viaxe, que durou case cinco anos e deu a volta ao mundo, Darwin recolleu e formulou observacións detalladas das plantas, os fósiles e os animais que foi atopando. A travesía do Beagle marcou toda a súa vida, foi a base para as ideas que desenvolveu durante anos en Inglaterra e que conduciron á súa teoría da evolución por selección natural.
Quizá un dos debuxos máis revolucionarios de Darwin e que máis influíu na ciencia do século XX foi o que fixo en 1837 nun dos seus cadernos de notas, un sinxelo bosquexo dunha árbore cunhas cantas ramas. Na parte superior da folla escribiu: I think.
No diagrama, cada rama identificouna cunha letra que representaba unha especie e expuxo que todas se relacionaban, ao evolucionar dun devanceiro común. Foi a primeira representación da árbore da vida. Vinte anos despois, Darwin presentou o seu libro A Orixe das Especies.
A neurona de Cajal
Pero se hai un personaxe no que o debuxo e a fotografía foron esenciais para a súa investigación científica, ese é Santiago Ramón y Cajal (1852-1934).
De neno, Cajal descubriu o funcionamento da cámara escura e sendo aínda nova espertouse nel unha paixón que durou ata o final dos seus días: a fotografía. O seu espírito inquieto e emprendedor levoulle a innovar no campo da fotografía.
Empregou os seus microscopios para mirar a través deles as placas fotográficas e poder entender así o que aí ocorría. Mellorou a sensibilidade das placas, reduciu o tempo de exposición, mellorou o contraste e a nitidez das imaxes e o tratamento químico do revelado. Obtiña así imaxes de moita mellor calidade.
Cajal foi pioneiro na fotografía en cor, fixo algunhas das primeiras fotografías en cor en España de principios do século XX. Pero, ademais, tiña unha irrefreable afección polo debuxo. Gustáballe debuxar todo, desde caricaturas ata bodegóns, paisaxes e retratos.
En 1887, Cajal entusiásmase cunha nova técnica de tinción desenvolvida polo italiano Camilo Golgi. A técnica permitía ver a estrutura completa das células do sistema nervioso como non se viron antes, pero a tinción tiña moitos inconvenientes e Cajal decide mellorala.
En realidade, esa tinción de prata era moi similar ao revelado fotográfico e Cajal empregou os seus coñecementos fotográficos para mellorar as técnicas de tinción das neuronas. Pero o que Cajal ve ao microscopio son imaxes do cerebro moi complexas.
Cajal ten que interpretalas e, sobre todo, explicar o que ve, para acabar de definir a súa teoría. Para iso non utiliza a fotografía senón o debuxo. Todas as súas publicacións levarán asociadas un debuxo. O debuxo permítelle deterse nos detalles importantes.
Os seus debuxos non son unha representación gráfica fiel do que ve nun momento concreto ao microscopio. Son unha imaxe integradora, ideal, reconstruída a partir de centos de imaxes vistas ao microscopio e collendo os mellores detalles de cada unha delas. Desenvolve, así, a súa teoría neuronal, a neurona é a unidade anatómica e fisiolóxica.
Cajal recibiu o premio Nobel en 1906 xunto con Golgi, e é o mellor exemplo de que só os xenios son capaces de unir as distintas formas de coñecemento (a arte e a ciencia) para resolver problemas complexos.
A fotografía 51
Unha imaxe que supuxo un cambio radical na ciencia do século XX é a denominada “Fotografía 51” de Rosalind Franklin, unha imaxe do ADN obtida mediante difracción de raios X en 1952.
Cando a forma cristalizada dunha molécula, como o ADN, se expón aos raios X, os átomos no cristal desvían algúns dos raios e forman un patrón de difracción que permite interpretar a estrutura da molécula. Esa imaxe, unha X perfecta, foi unha das probas decisivas que confirmaron a estrutura en escaleira de caracol, a famosa dobre hélice, do ADN.
James Watson e Francis Crick reuniron datos de varios investigadores (entre eles Franklin e o seu colaborador Maurice Wilkins) para ensamblar o seu modelo da estrutura 3D do ADN.
En 1962, James Watson, Francis Crick e Maurice Wilkins recibiron o premio Nobel de medicina. Desgraciadamente, para entón Franklin morrera en 1958 dun cancro de ovarios provocado en parte polas repetidas exposicións á radiación e os premios Nobel non se outorgan postumamente.
As imaxes do James Webb
E a historia continúa: en xullo de 2022 a NASA publicaba as primeiras imaxes do telescopio espacial James Webb, o universo como nunca antes o vimos, desde exoplanetas veciños ata as galaxias observables máis distantes no universo primitivo.
Os anteriores son só algúns exemplos de que a imaxe, o debuxo e a fotografía son inseparables do avance do coñecemento científico. Necesitamos a arte da imaxe para coñecer e entender o mundo e o universo.
*Ignacio López-Goñi é membro da SEM (Sociedade Española de Microbioloxía) e Catedrático de Microbioloxía, Universidade de Navarra
Cláusula de divulgación: Ignacio López-Goñi non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
