Imaxínese un profesional que logrou o éxito na súa carreira. É ambicioso, resolutivo —mesmo nas situacións máis esixentes— e atractivo. Grazas ao seu encanto é capaz de convencernos do que se propoña. Os seus obxectivos coinciden cos da súa empresa. Moi valorado, ascende rápido e, unha tras outra, alcanza todas as súas metas. Achámonos ante un triunfador.
Con todo, unha análise en profundidade dos seus logros implica a outras persoas. Vivimos en sociedade, compartimos metas, espazos laborais e tamén emocionais. Se preguntamos á xente da súa contorna, atoparemos distintos modos de describir a súa relación con el, pero en algo estarán de acordo: non te achegues a el porque acabará contigo, dirannos.
Indagamos para atopar que si, é atractivo. Emprega ese poder de atracción para gañarse a nosa confianza e desmontar as nosas defensas. É bo, moi bo, en descubrir vulnerabilidades. Os seus obxectivos tenos tan claros que non reparará nas consecuencias dos seus actos con tal de logralos, á conta dos demais se é preciso. A súa frialdade ao afrontar os problemas provén da súa capacidade para non deixarse levar por un medo que nin sequera sente. Sempre decide ao seu favor. Cando chegou á cima, vemos tras el un regueiro de dor cuxa causa é a súa falta de remorsos.
Neste mundo tan competitivo, as súas calidades son moi apreciadas porque resultan eficaces. Pero se falamos de relacións humanas, o seu absoluto desprezo polas emocións dos demais son un drama para quen se cruza no seu camiño.
A quen podemos chamar psicópata?
A psicopatía é un concepto escorregadizo. Nin sequera é considerada un trastorno: nin o DSM V nin o CIE 11 rexístrano como tal nas súas listaxes. Con todo, case todos somos capaces de describir a un psicópata. É un trastorno moi popular grazas, en boa medida, ao cinema e a televisión. Ademais, existen probas que o avalían con precisión, como a PCL-R de Hare. Sabemos que a psicopatía está aí, que hai persoas que encaixan nun modo de actuar ao que denominamos psicopático. Pero aínda hai moitas máis preguntas que respostas.
O retrato que realizamos máis arriba encaixaría coa descrición dun psicópata. Ou, mellor devandito, cunha modalidade de psicópatas, debido a que non todos encaixan na mesma categoría. De feito, poderiamos establecer dous grandes tipos: un, aquel cuxo desenvolvemento persoal se realiza mediante a imposibilidade de xerar conciencia, entendida esta como a aprendizaxe a partir da experiencia do medo; e outro, quen, necesitado de sensacións intensas, se deixa levar polos impulsos a pesar das consecuencias negativas que pode carrexarlle.
O impulsivo adoita cometer erros que poñen fin ao seu empeño por satisfacer os seus insaciables impulsos. En cambio, o que non experimenta medo ten o suficiente control do seu comportamento como para calcular con precisión cal debe ser o seguinte paso. O primeiro pode chegar a cometer crimes, mesmo atroces, mentres que o segundo é capaz de alcanzar os seus obxectivos sen realizar actos tipificados como ilegais, pero si carentes de ética ou inmorais, como a traizón ou o abuso de confianza.
Cerebros sen remordementos
A falta de empatía e a conduta amoral baixo unha aparencia de normalidade, unidas á ambición, conforman unha mestura decisiva. Esa combinación ten moito que ver co modo en que condicionamos o medo. Se o suxeito sente escaso temor ante situacións de dano ou castigo, non adquire a experiencia emocional. É o que chamamos memoria emocional do evento. Así, dificilmente responderá con medo; non experimentará esa sensación e non realizará condutas de evitación. Este tipo de persoas non adquiren conciencia, ou esta é moi débil.
A amígdala, unha estrutura cerebral directamente relacionada co medo, presenta unha activación moi baixa nestes individuos. Se esa rexión non se acende, a produción de serotonina —un neurotransmisor relacionado coa inhibición da conduta— é menor. Tampouco se produce a inquietude ante a presenza dun dano. Non hai ansiedade e, por tanto, non se evitan as situacións ameazantes, cuxo impacto emocional tampouco se grava na memoria. Sobre todo, no hipocampo.
Se a falta de temor dificulta a adquisición da conciencia como evitación e a súa base é a baixa reactivación da amígdala —así como a débil resposta de anticipación—, podemos supoñer entón que o déficit desa estrutura cerebral e as anomalías do hipocampo tamén explican a dificultade dos psicópatas para adquirir a conciencia entendida como remorso.
Por riba, cando se lles presentan a estas persoas imaxes que reflicten dor e dano aos demais, non só mostran unha reactivación practicamente inexistente da amídgala, senón que ademais se activa o núcleo accumbens, estrutura cerebral asociada coa sensación de pracer. O que á maioría de nós nos produce medo ou compaixón, aos psicópatas prodúcelles pracer.
En definitiva, atopámonos en fronte un cóctel ideal de funcionamento cerebral: motivacións e condutas para lograr as súas ambicións sen escrúpulos. Ou, dito doutro xeito, o imparable desexo de alcanzar os obxectivos sen importar as súas consecuencias. Están entre nós e non sabemos cantos son. O máis triste é que non nos expoñemos ao implacables que poden ser ata que é demasiado tarde.
*Agustina María Vinagre González: coordinadora Académica do Máster Universitario en Victimoloxía e Criminoloxía Aplicada, UNIR, Universidade Internacional da Rioja.
Juan Enrique Soto Castro: coordinador Académico do Máster Universitario en Investigación Criminal, UNIR, Universidade Internacional da Rioja.
Cláusula de divulgación: as persoas asinantes non son asalariadas, nin consultoras, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado anteriormente.
Moi interesante o artigo. Moitas grazas!