*Un artigo de

As autoridades sanitarias portuguesas confirmaron un novo caso de sarampelo en Portugal, un mozo de 16 anos que non estaba vacinado. Desde o 11 de xaneiro xa foron rexistrados polo menos nove casos neste país.

Publicidade

Tendemos a pensar que o sarampelo é unha infección inofensiva e practicamente erradicada, pero non é así: trátase dunha patoloxía grave orixinada por un virus altamente contaxioso, de fácil propagación, que se pode contraer a calquera idade e que pode carrexar complicacións severas e, mesmo, a morte.

Serias complicacións

O desenvolvemento de sarampelo grave está asociado aos seguintes factores: a curta idade do paciente, a desnutrición, a deficiencia de vitamina A, sufrir outras infeccións e os deficientes niveis de hixiene. Neses casos, as complicacións máis comúns son otite media, pneumonía, diarrea, encefalite posinfecciosa e panencefalite esclerosante subaguda.

A letalidade, de 1 a 3 por 1.000 casos, é máis alta en nenos menores de cinco anos e entre persoas inmunocomprometidas. Seis de cada dez mortes asociadas ao sarampelo están causadas por pneumonía.
O deseño da vacina contra o sarampelo a finais da década de 1960 e o seu uso xeneralizado reduciron significativamente a morbilidade e a mortalidade. En 1980, antes de que se xeneralizase a inmunización, esta doenza cobrábase uns 2,6 millóns de vítimas mortais por ano. De feito, estímase que as vacinas evitaron 25,5 millóns de falecementos entre 2000 e 2019, o que a converte nunha dos mellores investimentos en saúde pública da historia.

Explosión de casos

Por desgraza, a cobertura de vacinación descendeu nos últimos anos, o que explicaría o incremento da súa incidencia. En 2022, os casos confirmados de sarampelo aumentaron un 18 %, e as mortes, un 43 %, en comparación con 2021. Isto elevou o número estimado de afectados a nove millóns e os falecidos, a 136.000, principalmente entre nenos menores de cinco anos.

E imos a peor. En comparación co período 2020-2022, en 2023 houbo un incremento no número de enfermos e gromos de sarampelo notificados a nivel mundial. A maioría dos casos rexistráronse en Iemen, India, Etiopía, Acerbaixán, Casaquistán, Rusia, Iraq e Paquistán, pero a delegación americana da Organización Mundial da Saúde tamén activou a alerta epidemiolóxica.

O sarampelo golpea a Europa

Europa non é allea a esta tendencia. En 2023, o continente experimentou un aumento espectacular da incidencia, con máis de 30.000 casos notificados en 40 dos seus 53 países —incluídas 21.000 hospitalizacións—, cando en todo 2022 apenas se rexistraron 941 casos. Isto representa un aumento de máis de 30 veces.

Ademais, en 2023, os países pertencentes á UE, máis Reino Unido, Liechtenstein, Islandia e Noruega, rexistraron 2.361 casos de sarampelo ao Centro Europeo para a Prevención e Control de Enfermidades (ECDC). Deles, 1.755 (74,3 %) foron notificados por Romanía, 186 por Austria, 118 por Francia, 82 por Alemaña e 69 por Bélxica. Outros países como Italia, Polonia, España e Suecia tamén rexistraron numerosos casos.

O gromo en Romanía continúa activo desde mediados de febreiro de 2023. Ante esta situación, o 5 de decembro de 2023, o Ministerio de Saúde declarou unha epidemia nacional de sarampelo. Entre o 1 de xaneiro de 2023 e o 6 de febreiro de 2024, o Instituto Romanés de Saúde Pública detectou 4.679 casos confirmados. É unha barbaridade.

O resto de Europa apunta á mesma dirección. A principios de 2024, a Axencia de Seguridade Sanitaria do Reino Unido declarou un incidente nacional e instou os pais a vacinar aos seus fillos, se aínda non o facían, porque en tres meses rexistráronse máis de 300 casos no país.

Durante xaneiro e febreiro de 2024, observouse un número cada vez maior de países da UE, máis Reino Unido, Liechtenstein, Islandia e Noruega, que notificaron casos, con seis mortes en Romanía e unha en Irlanda.

Secuelas do coronavirus

A pandemia de covid-19 provocou descensos, a nivel global, no número de vacinas administradas contra o sarampelo. A interrupción dos servizos de inmunización, mesmo por períodos breves, dá lugar a persoas máis susceptibles e a máis comunidades cunha cobertura de protección inferior ao 95 %, que é a necesaria para a inmunidade colectiva no caso do sarampelo. O resultado directo é a aparición de máis gromos en todo o mundo.

Calcúlase que unha simple diminución do 15 % nas vacinas rutineiras contra o sarampelo podería aumentar a carga de mortes infantís en case un cuarto de millón nos países máis pobres. Suspender as campañas de vacinación masivas é particularmente pernicioso en países castigados por conflitos bélicos. Entre outras cousas, porque a desnutrición entre os nenos e as nais nestas rexións é moi común, e aumenta a mortalidade daqueles que tamén están afectados pola enfermidade.

Por exemplo, a OMS confirmou que Ucraína se volveu máis vulnerable a enfermidades infecciosas, como o propio sarampelo ou a polio, desde que comezou a guerra en febreiro de 2022. Endémico en Ucraína, o sarampelo considérase unha ameaza particular e inminente dada a baixa taxa de cobertura de vacinación, que foi do 69 % en 2022. No primeiros oito meses de 2023 rexistráronse 43 casos, mentres que en todo 2022 só se notificaron 11.

Vacinas moi eficaces

O virus do sarampelo pertence á familia Paramyxoviridae e ao xénero Morbillivirus. O reservorio do virus é estritamente humano e transmítese entre as persoas por gotas respiratorias e por vía aérea. A OMS recoñece 24 xenotipos do virus do sarampelo (A, B1, B2, B3, C1, C2, D1, D2, D3, D4, D5, D6, D7, D8, D9, D10, D11, E, F, G1, G2, G3, H1 e H2), divididos en oito clados (A–H).

A pesar da súa heteroxeneidade xenética, este patóxeno é considerado seroloxicamente monotípico e a maioría das cepas de vacinas dispoñibles derivan da cepa Edmonston, unha cepa de xenotipo A illada en 1954.

Desde 2011, circulan a nivel mundial oito xenotipos (B2, B3, D4, D8, D9, D11, G3 e H1), aínda que tres son responsables da maioría dos gromos: o H1, endémico en China; o B3, que se presenta principalmente en países africanos, onde xurdiu; e o D8, orixinado en Asia na década de 1980, pero que agora está estendido por todo o mundo.

O xenotipo D8 é responsable habitual dos gromos ocorridos nos últimos anos en Europa, Asia e América do Norte. Por exemplo, foi identificado durante un gromo de sarampelo ocorrido en 2019 na provincia española de Guadalaxara.

O alarmante rexurdimento de casos de sarampelo en 2023 e 2024 lembra a importancia de identificar e abordar as desigualdades en materia de inmunización en todos os países, para lograr e manter unha alta cobertura en todas as comunidades.

Por sorte, a enfermidade pódese previr coa vacina MMR, que protexe contra o sarampelo, as paperas e a rubéola. Os nenos deben recibir dúas doses para garantir que sexan inmunes. En xeral, nos países onde o sarampelo é común, a primeira dose adminístrase aos nove meses de idade e entre os 12 e 15 meses noutros lugares. Dúas doses da vacina MMR teñen aproximadamente un 97 % de eficacia para previr o sarampelo, aínda que unha soa administración xa alcanza o 93 % de efectividade.

Non esquezamos que a vacina contra o sarampelo é unha ferramenta extraordinaria, segura e eficaz que nos permite controlar a enfermidade de forma responsable, enérxica e eficiente.

*Raúl Rivas é catedrático de Microbioloxía, membro da Sociedade Española de Microbioloxía, Universidade de Salamanca

Cláusula de divulgación: Raúl Rivas González non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.