Durante toda a pandemia, sobre todo despois do decaemento do estado de alarma, escoitamos demasiados chamamentos á responsabilidade individual, apelando á prudencia e ao “sentido común” dos cidadáns. Tamén noutros países como Reino Unido ou Estados Unidos, incluíndo unha significativa mensaxe do presidente Biden: The choice is your’s.
Estas mensaxes redobráronse desde a importante repunta de casos nos grupos de poboación máis nova, en boa parte asociados a actividades de lecer que –ás veces baixo eufemismos como “viaxe de estudos” ou “viaxe de fin de curso”– combinan masificación, consumo de alcol e non demasiado “sentido común”.
A responsabilidade individual como solución á pandemia
Ninguén dubida de que a responsabilidade individual (o sentido común das persoas para facer o correcto) é sempre importante. Pero esta renovada énfase na responsabilidade individual como solución á pandemia ten dous importantes riscos que se retroalimentan entre si. O primeiro, suxerir que os problemas derivan fundamentalmente da ausencia de responsabilidade individual e bo xuízo dos cidadáns. O segundo, poñer o acento no que a xente debería facer de seu, dilúe a énfase no que os gobernos deben facer.
Desde esta perspectiva “individual”, manter a distancia, ventilar os espazos colectivos, manter aforos limitados, vacinarse, illarse en caso de positividade ou sospeita, evitar o contacto con persoas vulnerables, etcétera, sería, sobre todo, un problema de decisións propias: as solucións á pandemia estarían nas mans de cada un de nós.
Sen quitar peso á importancia da responsabilidade individual, o fincapé nesta perspectiva vai contra o que sabemos sobre comportamentos saudables, contra todo o que aprendemos durante a pandemia e contra as mesmas bases das actuacións de saúde pública.
Unha “quinta onda” que non se parecerá ás anteriores, pero non é intranscendente
A repunta actual en España caracterízase pola súa rapidez e a concentración en persoas novas (ver datos en PDF). Debaixo hai moitas causas: a difusión xeral dunha mensaxe de optimismo, a alta mobilidade deste grupo de poboación unha vez perdido o medo para contaxiar aos seus familiares maiores, estar pendentes de vacinación, os seus modos de socialización e diversión que inclúen o agrupamento e o abuso de alcol (favorecido ou aproveitado polo negocio do lecer nocturno) e, aínda en menor medida pero gañando importancia, a presenza de novas e máis transmisibles variantes.
Tamén se caracteriza por unha disociación entre as curvas de transmisión e as de hospitalización. A xa moi importante, vacinación das persoas maiores de 40 anos evita que esta “quinta onda” sexa tan catastrófica en hospitalizacións e mortes como as anteriores (ou como está a ser naqueles países latinoamericanos que aínda manteñen taxas baixas de vacinación).
Moito menos catastrófica non quere dicir intranscendente. De feito, a súa importancia é enorme:
- Aínda que a maioría dos casos (en mozos, en vacinados cunha ou dúas dose) sexan asintomáticos ou leves, algúns non o serán tanto. Podería estimarse que 1 de cada 100 infectados será hospitalizado, 1 de cada 1000 será un caso grave e 1 de cada 10.000 morrerá. Son cifras afastadas ás que vimos ata o de agora. Pero son moito máis que cifras. E coa transmisión tan elevada acabarán sendo bastantes vidas.
- Será difícil evitar que unha transmisión tan alta non alcance algúns grupos que, aínda vacinados, son moi vulnerables e nos que as vacinas ofrecen unha protección menor (inmunodeprimidos, trasplantados, anciáns fráxiles, …). Máis persoas.
- Aínda que os hospitais non vaian saturarse como noutras ocasións, a atención primaria xa o está en moitos lugares. Moitos dos casos serán leves, pero a súa atención dificulta as tarefas de vacinación e, sobre todo, impide a atención aos pacientes non-covid. A atención primaria desenvolve unha tarefa esencial para reducir as descompensacións e exacerbacións das enfermidades crónicas, tarefa que está baixo mínimos desde hai moito tempo e que debe volver abordarse (e recuperar o tempo perdido) canto antes.
- O inicio da mobilidade vacacional. Só nesta pasada fin de semana esperábanse 4,4 millóns de desprazamentos, fundamentalmente desde as áreas metropolitanas (coas maiores taxas de contaxio na mocidade) cara a destinos turísticos. Cunhas taxas de transmisión tan elevadas como as actuais, esta mobilidade contribuirá á propagación do brote, e á expansión do variante delta que o retroalimentará.
- En termos económicos, freou xa a desescalada e pode haber retrocesos. A inicio de tempada, o último que querería verse en moitos dos territorios con gran actividade turística é un mapa como o que esta semana publicaba o ECDC: España coas cores moi subidas. Sen contar o importante dano reputacional a Baleares que se estende ao conxunto do país.
A acción colectiva non pasa por repoñer as máscaras ao aire libre
As medidas esenciais da acción colectiva (de saúde pública) non pasan por medidas (tan vistosas como pouco efectivas) de volver á máscara ao aire libre (aínda que a tentación de facer crer que se fai algo a converta nunha opción política relevante).
As medidas importantes neste momento son:
- Vacinar. É a medida esencial e estase facendo a moi bo ritmo. Pasar a uns grupos de persoas mozas antes ou despois que outras é unha discusión menor (máis loxística que diferencial en efectividade) que non nos debería facer perder demasiado tempo.
- Controlar interiores. Todos. Os de lecer, restauración, culto, laborais, hoteis, comercio, etc. Por suposto os docentes. Calquera lugar con teito onde haxa xente dentro. A ventilación é a actuación esencial, pero importa a capacidade, a distancia, o número de persoas que poden estar xuntas, as máscaras (aquí si, e en todo momento que non sexa imprescindible quitarlla). Inclúe manter o teletraballo e pode incorporar peches do lecer nocturno en interiores ou mesmo confinamentos nocturnos se este sector é incapaz de controlar os seus interiores (e a seguridade en interiores non é unha cuestión de solucións hidroalcóholicas) e a quen “vai por libre” prexudicando ao resto do sector.
- Controlar as concentracións masivas de persoas. Mesmo ao aire libre e especialmente se se asocian a consumo de alcol ou situacións que favorecen o abandono da distancia. A situación actual non dá para festas de ningún tipo. Gañe ou perda o noso equipo. Sexa a festa da patroa, do santo ou gañe España a copa que sexa. A resposta colectiva debe ser: neste momento aínda non se pode.
- Rastrexar e illar. Illar cada caso. Illar aos seus contactos. E illar ás persoas que –aínda que non poida achegarse evidencias incontestables de que cumpran a definición de contacto estreito– teñan un risco aumentado de desenvolver (e transmitir) a Covid-19.
A saúde pública actúa sobre riscos (probabilidades). Un continuo entre 0 e 1. A xustiza é dicotómica (inocente ou culpable). Aplicar as regras da xustiza (non se é “contacto estreito” mentres non se acheguen evidencias de cumprir unha definición operativa -que non xurídica- de rastrexo) á saúde publica é demasiada ignorancia a esta altura de pandemia. Considerar o “dereito” a non ser illado por enriba do de non ser contaxiado tamén. O sentido común tamén importa cando o amparo dunhas persoas supón o desamparo da protección de moitas outras.
E a afirmación, tan repetida estes días, de que un resultado negativo de PCR (ou antíxenos) implica que non podemos desenvolver a enfermidade (e non comportamos risco para outras persoas) é dun analfabetismo a estas alturas intolerable.
As enfermidades infecciosas son un problema colectivo
Durante unha pandemia a saúde de cada persoa non está completamente nas súas propias mans. Non é que as decisións persoais non importen (importan, e moito), pero non son o único que importa. As enfermidades infecciosas son transmisibles e, por iso mesmo, un problema colectivo. A nosa saúde tamén depende das eleccións que fagan as persoas da nosa contorna e alén da nosa contorna. E da acción colectiva: das actuacións de saúde pública.
As actuacións sanitarias en enfermidades infecciosas diríxense ao coidado das persoas enfermas. As de saúde pública responden sobre todo á protección da saúde dos non enfermos.
Poden incluír intervencións que limitan dereitos. Especialmente o dereito para facer cousas que poñan en risco (e, lembremos, o risco é unha probabilidade, non culpabilidade ou inocencia) a outras persoas.
O sentido común das persoas, das sociedades, outorgou á saúde pública estas capacidades de actuación. E as administracións sanitarias deben exercer esta responsabilidade colectiva. Pedir prudencia non está mal. Pero non exime de actuar para protexer a saúde de todos.
* Salvador Peiró é investigador da área de Servizos de Saúde na Fundación para el Fomento de la Investigación Sanitaria y Biomédica de la Comunitat Valenciana (FISABIO).
Cláusula de divulgación: o autor recibiu financiamento por axudas competitivas públicas nacionais (en xeral, accións de investigación ou innovación -proxectos, redes, RRHH, plataformas- da Acción Estratéxica en Saúde do Plan Nacional de I+D+i) e por acordos institucionais con firmas farmacéuticas e tecnolóxicas. Os financiadores nunca xogaron ningún papel no deseño dos estudos, a adquisición de datos, a análise ou interpretación. Tampouco tiveron acceso ás fontes de datos e nunca influíron na decisión de publicación. Salvador Peiró é tamén patrono da Fundación Instituto de Investigación en Servicios de Salud e miembro da Asociación de Economía de la Salud (AES), da Sociedad Española de Epidemiología (SEE), da Sociedad Española de Salud Pública y Administración Sanitaria (SESPAS) e da Sociedad Española de Calidad Asistencial (SECA).
