A chegada da calor provoca a transhumancia masiva cara ás piscinas e os centros de lecer acuáticos. Ignorando, quizais, que as actividades recreativas en piscinas, spas, jacuzzis, lagos, ríos ou océanos nos expoñan a contraer diversas enfermidades infecciosas, que xeralmente afectan o sistema dixestivo, a pel ou o sistema respiratorio.
Só en España hai máis de 1,2 millóns de piscinas privadas de uso unifamiliar ou gozadas por unha comunidade de propietarios cuxas augas hai que vixiar para evitar que proliferen microorganismos patóxenos. Unha cifra á que hai que engadir máis de 70.000 piscinas de uso público.
Os organismos patóxenos que podemos atopar en augas recreativas son diversos: pseudomonas, protozoos, estafilococos, estreptococos fecais, coliformes fecais como a famosa Escherichia coli, coliformes totais, norovirus ou mesmo lexionela, que adoita aparecer en piscinas climatizadas ou spas.
Non hai datos globais de España, pero nos Estados Unidos, entre os anos 2015 e 2019, máis de 3.600 persoas enfermaron por bañarse en auga mal desinfectada en piscinas, jacuzzis e parques acuáticos. Houbo 286 hospitalizacións e trece persoas morreron. Os nenos, as mulleres embarazadas e as persoas inmunocomprometidas teñen un maior risco de contraer unha infección mentres nadan.
Feces en máis da metade das piscinas
En concreto, a presenza de Escherichia coli é un indicador específico de contaminación fecal acuática e a súa detección carrexa o peche inmediato da piscina para desinfectar a auga.
Bastan arredor duns 0,14 gramos de materia fecal, unha cantidade similar a uns poucos grans de area, para contaminar unha piscina. Por iso as persoas enfermas con diarrea non deben bañarse.
Un estudo realizado en piscinas públicas estadounidenses durante a tempada de natación do verán confirmou que os nadadores introducen feces na auga da piscina con frecuencia. En concreto, a análise atopou que o 58% das mostras de filtros de piscina analizadas deron positivo para Escherichia coli.
O oído de nadador
O mesmo estudo detectou Pseudomonas aeruginosa no 59% das mostras. Segundo os criterios técnicos-sanitarios, a presenza límite para esta bacteria en augas de piscinas é de cero unidades formadoras de colonia por cada 100 mililitros de auga.
Pseudomonas aeruginosa supón un problema de saúde pública grave, porque pode causar dúas infeccións que son comunmente coñecidas como foliculite da bañeira e oído de nadador.
Os síntomas da primeira inclúen erupcións cutáneas e ronchas avermelladas na pel que causan moito proído, ademais ampolas cheas de pus arredor dos folículos pilosos. Quen sofre oído de nadador experimentan proído, pus e dor no oído infectado.
A bacteria Pseudomonas aeruginosa tamén pode causar infeccións na córnea ou nas vías urinarias e respiratorias. Mesmo, ocasionalmente, dores de cabeza e músculos, ardor nos ollos e febre.
Cólicos e diarreas
Giardia duodenalis e Cryptosporidium son protozoos intestinais ubicuos que parasitan aos animais domésticos e salvaxes, pero tamén aos seres humanos. Son os principais responsables da maioría das enfermidades gastrointestinais transmitidas por auga contaminada e alimentos a nivel mundial. Ambas provocan ataques de diarrea acuosa, acompañada de cólicos no caso de Giardia.
As augas potables e recreativas contaminadas representan a maior parte da exposición a Cryptosporidium spp. en países de altos ingresos. Os casos en Europa e Estados Unidos son frecuentes cada ano. Nos Estados Unidos, no período 2015-2019, Cryptosporidium causou 76 gromos por bañarse en auga mal desinfectada en piscinas, jacuzzis e parques acuáticos, o que resultou en 492 casos. Os gromos máis importantes ocorreron en 1993 en Milwaukee (EE. UU.), con 400.000 casos, e no ano 2010 en Suecia, con 27.000 casos.
A acción desinfectante do cloro
O cloro é o desinfectante máis habitual utilizado na auga de piscinas. Mata as bacterias atacando os lípidos das paredes celulares e destruíndo as encimas e estruturas dentro da célula.
O cloro que queda na auga tras acabar con toda a comunidade microbiana chámase cloro libre residual. Os seus valores deben de estar entre 0,5 e 2 miligramos por litro, porque a ausencia de cloro ou a superación dese límite conleva o peche da piscina.
O causante da irritación de ollos e dos malos cheiros na auga é o cloro combinado residual, que resulta da combinación do cloro libre con outras substancias non patóxenas presentes na auga.
Tamén se mide asiduamente o nivel de pH, que debe manterse nuns valores aproximados de entre 7,2 e 7,8 .
Se o pH é acedo (valores por baixo de 7) os bañistas poden sufrir danos nas mucosas, ollos, pel, etc. e os elementos e materiais que compoñen a piscina deterióranse con maior rapidez.
Pola contra, se o pH é excesivamente básico (valores por encima de 8), o desinfectante non actuará con eficacia, e os usuarios poden sufrir problemas dérmicos e as algas e microorganismos proliferarán con rapidez na auga, que pode adquirir tonalidades verdosas.
Baños en ríos e lagos
A recente detección de Cryptosporidium hominis e outras especies de criptosporidios nos raposos salvaxes galegos pode indicar a probable superposición dos ciclos selváticos e domésticos deste parasito en contornas rurais. E se hai transmisión activa entre animais de granxa e animais salvaxes, ábrese a posibilidade de transmisión aos seres humanos.
Ese é un dos motivos polos que non é recomendable bañarse en zonas naturais, como ríos, lagos ou arroios non controlados. Do mesmo xeito, é perigoso que as mascotas naden en auga onde exista unha proliferación de microalgas, diatomeas, cianobacterias ou dinoflaxelados, porque poden intoxicarse. A presenza masiva destes organismos pode tinguir a auga de cor verde ou azul verdoso, e mesmo con tons laranxa/vermello ou amarelo/marrón. Só as toxinas potenciais producidas polos dinoflaxelados mariños causan máis de 60.000 incidentes de envelenamento por ano, cunha taxa de mortalidade do 1,5 % en todo o mundo.
Volvendo ás piscinas, para esquivar todo o posible ás infeccións debemos asegurarnos de que a auga onde nos bañamos se limpa e mantén regularmente, evitar tragar auga mentres nadamos e non bañarnos cando estamos enfermos. Procurar non ouriñar na auga, nin cambiar cueiros xunto á piscina. Tomar unha ducha rápida antes de entrar na auga é outra medida preventiva importante, do mesmo xeito que evitar que as mascotas entren na auga. Ao saír da auga, é prudente secarse os oídos para previr infeccións. E se nalgún momento presenciamos ou detectamos un incidente fecal, convén avisar inmediatamente ao persoal da piscina.
*Raúl Rivas González é membro da Sociedade Española de Microbioloxía. Catedrático de Microbioloxía, Universidade de Salamanca
Cláusula de divulgación: Raúl Rivas González non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
