Únete á nosa canle de Whatsapp
Os temporais arrasan costas, xeran enchentes e inundacións, e mobilizan grandes cantidades de contaminantes. De forma recorrente, numerosas zonas vense afectadas por graves danos materiais, persoais e ambientais. Que está a suceder? Por que, de maneira sistemática, temos que asumir elevados gastos de indemnización e reconstrución, e publicar declaracións de zonas catastróficas?
Debido aos eventos meteorolóxicos extremos e os repetidos desastres dos últimos meses, volveuse a cuestionar se paga a pena reconstruír e recuperar as zonas afectadas se non somos capaces de implementar medidas correctoras que eviten novas catástrofes.
É evidente que algo estamos a facer mal, ou non estamos a facelo, simplemente. As propostas baseadas en solucións aparentemente “sinxelas”, que poderiamos incluír dentro da enxeñaría clásica, implican a construción ou instalación de obras xeralmente custosas cuxos efectos non parecen garantir –ou polo menos non o demostraron ata agora– a protección total fronte aos perigos naturais. Por iso empezan a ser numerosas as voces que insisten en adoptar medidas que realmente reduzan de forma significativa o risco de que se xeren grandes danos.
Non se trata aquí de identificar se a intensidade e frecuencia dos eventos extremos están ou non relacionadas co cambio climático. O que nos interesa, dado que o que buscamos é implementar medidas correctoras eficaces, non é tanto explicar por que se producen os fenómenos naturais, senón por que se xera un risco tan elevado, é dicir, por que se producen danos tan graves. Para iso, consideremos algúns dos casos máis frecuentes.
Riadas e desbordamentos de ríos
As fortes precipitacións ou os desxeos rápidos –ou os dous factores á vez– aumentan a intensidade, en termos de enerxía e volume, da auga que discorre pola superficie do terreo. Nesta situación, os leitos fluviais non son capaces de canalizar toda a auga e a corrente fluvial desbórdase, asolagando os terreos circundantes máis baixos.
Isto, que pode parecer algo singular, non o é tanto cando estudamos a morfoloxía fluvial. Podemos recoñecer eses terreos que periodicamente se asolagan pola propia dinámica natural do río e que, por iso, chamámolos chairas de inundación.
Calquera construción, infraestrutura, ou cultivo que se atope neses terreos que poden asolagarse ten unha alta probabilidade de ser afectado pola crecida das augas. E aqueles máis próximos ao leito, por fenómenos de modificación deste –por exemplo, a escavación das marxes– como consecuencia da enerxía da corrente.
En moitos casos, as infraestruturas fluviais (presas, encoros, represas, canalizacións, etc.) non son capaces de evitar o desbordamento, as inundacións ou riadas cando teñen lugar fenómenos meteorolóxicos moi intensos, como precipitacións moi abundantes ou sostidas nun curto período de tempo.
Se os efectos naturais das riadas e inundacións –erosión de leitos, anegación por auga e sedimentos, sedimentación– se ven amplificados por afeccións antrópicas na bacía hidrográfica –como deforestación, degradación de solos, contaminación, cambios no uso do territorio– ou a xestión inadecuada das infraestruturas hidráulicas, o risco de danos elévase notablemente.
Mobilización e acumulación de contaminantes
Estes fenómenos tamén están relacionados con eventos de precipitación intensa, aínda que non son tan conspicuos –pero igual de importantes– como no caso anterior. As precipitacións abundantes dan lugar a unha elevada escorrentía superficial que, pola súa enerxía, será capaz de erosionar e arrastrar unha gran carga de partículas. Se ocorre nun solo contaminado, este fenómeno xera a mobilización do contaminante que, pola propia dinámica da sedimentación, probablemente quedará acumulado noutras áreas.
Nin sequera é necesario que se produza o desbordamento e a inundación (PDF) para que as partículas contaminadas sexan erosionadas, arrastradas e finalmente depositadas despois de percorrer certa distancia.
Quizais este proceso pode parecer secundario, case insignificante, fronte aos grandes desbordamentos e inundacións. Non o é tanto cando se trata de grandes acumulacións de residuos ou extensións importantes de solos contaminados ou con concentracións elevadas de fertilizantes, pesticidas ou metais pesados. Un problema engadido, ademais, é que a auga non só mobiliza partículas, senón que tamén é mobilizado por material en disolución.
En casos de contaminación localizada –como solos industriais, mineiros, etc.–, téñense desenvolvido medidas de contención que demostraron ser ineficaces. Nos casos de contaminación difusa (cando non hai realmente unha fonte localizada) como ocorre con fertilizantes e pesticidas nos solos agrícolas, é aínda máis difícil implementar sistemas de contención.
Alteracións no litoral
Os temporais xeran unha forte ondada como consecuencia dos fortes ventos que inciden sobre a superficie do mar. O impacto de grandes ondas dá lugar á rotura de construcións e infraestruturas. En moitos casos, prodúcese unha modificación notable da morfoloxía litoral e a desaparición de praias. A auga mariña pode chegar a penetrar –como recentemente ocorreu no delta do Ebro–, varios quilómetros nas zonas máis baixas do litoral, asolagándoas. Cando o temporal cesa e a auga se retira ou se evapora, queda sobre os solos unha capa de sedimentos e de sal.
Como puidemos comprobar recentemente, as medidas de protección ante a ondada –se existen– son escasas, inadecuadas ou simplemente inviables de expor polo seu custo económico ou ambiental.
Como ocorre cos ríos e as chairas de inundación, no litoral existe unha franxa que pode verse periodicamente afectada pola acción do mar durante os eventos meteorolóxicos extremos. O risco de danos e perdas durante tales eventos, dependerá –ademais da intensidade do evento– do uso que esteamos a dar a esa franxa.
Medidas correctoras, respectuosas e sostibles
Entón, que medidas alternativas ás xa coñecidas, podemos adoptar, que sexan realmente eficaces fronte ao risco? A estratexia máis directa é asumir que non podemos alterar a dinámica dos procesos naturais, e menos cando se asocian a eventos extremos, dunha gran enerxía. Isto implica non facer ningún tipo de actuación e deixar que a contorna se autorrecupere en por si –a resiliencia da natureza como medida de recuperación–, asumindo que fagamos o que fagamos, o realmente eficaz para reducir o risco é evitar a exposición ao perigo.
“Fagamos o que fagamos, o realmente eficaz para reducir o risco é evitar a exposición ao perigo”
Pero realmente non podemos facer algo máis, non podemos intervir de forma activa? Afortunadamente, hoxe en día dispoñemos de ferramentas –sensores remotos, modelos hidrolóxicos– que nos poden axudar a avaliar o perigo e efectos dos procesos naturais para reducir a exposición ao risco.
Pero hai máis: podemos levar a cabo actuacións respectuosas e sostibles cos procesos naturais que sirvan por unha banda para axudar á recuperación natural, e por outra, reducir o perigo, e con iso, o risco.
Hai bos exemplos desta nova formulación que vai sendo progresivamente máis aceptada. Un deles, aplicable a contornas moi afectadas pola actividade do home, é a restauración xeomorfológica.
A estratexia pretende devolver a contorna ás condicións morfolóxicas naturais que existían antes da afección. Estas representan as condicións máis estables –é dicir, menos perigosas– no tempo, mesmo aínda que ocorran eventos extremos. Isto podería aplicarse tanto a contornas fluviais como a litorais: a morfoloxía natural é a máis estable, e por iso, a que condicionará un menor risco.
Así, como premisa de partida, debemos empezar a pensar que non se trata de implementar medidas que vaian en contra ou alteren a dinámica dos procesos naturais. Trátase máis ben de adaptarnos a esa dinámica. E isto unicamente é posible cun coñecemento profundo de tales procesos, dos factores que os controlan e da súa interrelación. Se non se fai así, teremos que seguir asumindo grandes danos e perdas cando ocorran eventos meteorolóxicos extremos.
Javier Lillo Ramos é profesor de Xeodinámica e investigador en xeoloxía e cambio global, e Francisco Carreño Conde é profesor de Hidroxeoloxía e director do Máster en Hidroloxía e Xestión dos Recursos Hídricos. Ambos exercen na Universidad Rey Juan Carlos.
* Cláusula de Divulgación: os autores non reciben salario, nin exercen labores de consultoría, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
