Máis aló de parecer unha simple pauta, a ciencia demostrou que o momento do día en que se administra un fármaco pode determinar a maior ou menor eficacia dun tratamento. Este campo de estudo chámase cronofarmacoloxía e está a revolucionar a maneira en que entendemos a relación entre os medicamentos e o noso corpo.
Ao compás dos ritmos circadianos
A cronofarmacoloxía é unha rama da farmacoloxía que estuda como os efectos dos medicamentos varían en función dos nosos ritmos biolóxicos. Este “reloxo central” do corpo humano está situado no cerebro (concretamente nunha zona que se denomina núcleo supraquiasmático) e regula procesos que se repiten de forma cíclica.
Ditos ritmos denomínanse circadianos cando se repiten cada 24 horas, por exemplo, a secreción hormonal; infradianos cando se estenden máis de 24 horas, como os ciclos menstruais ou o efecto do cambio de estacións ao longo do ano; e ultradianos cando se repiten en menos de 24 horas, como a frecuencia cardíaca.
O reloxo biolóxico tamén regula o efecto dos medicamentos
Especificamente, os ritmos circadianos afectan a secreción de hormonas como o cortisol, as hormonas tiroide ou os estróxenos, así como ás flutuacións diarias normais da presión arterial, a actividade do sistema inmunitario e a actividade celular.
A existencia destes ciclos diarios inflúe especialmente en tratamentos de patoloxías crónicas, nas que os medicamentos deben acceder ao organismo e realizar o seu efecto seguindo unha posoloxía concreta: cada 8 horas, cada 12 horas, á primeira hora da mañá, despois de cear… De feito, é un dato obrigatorio que debe indicarse en calquera receita.
Para chegar a exercer a súa acción durante un tempo determinado, o corpo realiza unha serie de procesos sobre os medicamentos —liberación, absorción, distribución, metabolismo e eliminación— que no seu conxunto coñécense como farmacocinética.
Doutra banda, o medicamento exerce o seu correspondente efecto sobre o organismo unha vez está no sitio de acción ou “diana terapéutica”. A isto chamámolo farmacodinamia.
Noutras palabras, non é o mesmo tomar un medicamento pola mañá que pola noite. O corpo non o procesa igual e, por tanto, o seu efecto pode variar considerablemente dependendo do momento da administración.
Fármacos que actúan mellor cando se administran á hora adecuada
Un dos casos mellor estudados é o dos medicamentos que tratan a hipertensión arterial. Varios ensaios clínicos demostraron que tomar polo menos un deses fármacos pola noite —e non todos pola mañá, como se facía tradicionalmente— reduce o risco de eventos cardiovasculares como ictus ou infartos de miocardio. O estudo MAPEC, con máis de 2.000 pacientes, confirmouno en 2010.
Outro exemplo clásico son medicamentos administrados para reducir o colesterol, como as estatinas. As de vida media curta, é dicir, que actúan menos tempo e se eliminan máis rápido —caso da simvastatina— son máis eficaces cando se inxiren pola noite, cando o fígado produce máis colesterol.
Cos corticosteroides, moi útiles en situacións nas que hai inflamación ou procesos autoinmunes, a cronofarmacoloxía tamén ten implicacións prácticas. Viuse que administralos pola mañá, cando o corpo produce máis cortisol de forma natural, reduce os efectos secundarios. Xa hai anos, no estudo CAPRA-1, realizado con pacientes con artrite reumatoide, demostrouse que unha formulación de liberación retardada pola noite aliviaba mellor a dor matutina característica desta patoloxía.
A quimioterapia benefíciase así mesmo do enfoque cronobiolóxico. Por exemplo, en cancro colorrectal, comprobouse que administrar determinados axentes como o oxaliplatino a certas horas do día mellora a tolerancia e reduce os efectos adversos, debido aos ritmos circadianos de proliferación celular e actividade encimática.
Mesmo en persoas con asma, cuxos síntomas empeoran de noite, axustar a hora de administración da súa medicación inhalada, como os broncodilatadores ou os corticosteroides, pode mellorar o control clínico.
E que pasa coas vacinas?
Aínda que se adoita prestar menos atención, as vacinas están igualmente suxeitas a ritmos circadianos. Un estudo publicado en Vaccine amosou que os adultos maiores que recibían a inmunización da gripe pola mañá desenvolvían unha mellor resposta que aqueles vacinados pola tarde.
Resultados similares observáronse con outras vacinas, como a da hepatite A ou mesmo con algunhas contra a Covid-19, especialmente en persoas maiores ou co sistema inmune debilitado. Crese que isto se debe a que células clave do sistema inmune, como os linfocitos T ou as células presentadoras de antíxenos, teñen maior actividade en certas franxas horarias.
O futuro: medicina personalizada baseada no tempo
Non só se trata de eficacia, senón tamén de seguridade. Adaptar a administración de medicamentos aos ritmos biolóxicos pode reducir a aparición de reaccións adversas que deben ser notificadas polos profesionais sanitarios e das que tamén poden informar os cidadáns. Ademais, este enfoque promove un uso máis racional dos medicamentos, evitando doses innecesarias e optimizando os resultados terapéuticos.
A cronofarmacoloxía é aínda unha disciplina nova, pero o seu potencial é enorme. A medida que se profunda no coñecemento dos ritmos biolóxicos e se desenvolven novas tecnoloxías para supervisar o reloxo interno de cada persoa, ábrese a porta a unha medicina personalizada, onde non só importa que medicamento se prescribe, senón tamén cando se administra.
En definitiva, a próxima vez que o persoal médico ou farmacéutico lle indique unha hora específica para tomar unha medicación, lembre que non é un simple detalle: pode ser a clave para que o tratamento funcione mellor e con menos riscos.
Cláusula de divulgación: María Isabel Jiménez Serra non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
