Ano 1999, praia de Taganga (Caribe colombiano). Un futuro biólogo de escasos dez anos ve un polbo baixo a auga por primeira vez. De regreso á area fala cos seus pais sobre como se pescan e se comen estes animais. Discutir sobre se o polbo procedía dunha pesqueira local ou non era naqueles tempos irrelevante.
Ano 2008, paseo marítimo de Barcelona. Un novo aspirante a doutor en ciencias, amante da comida de mar, escoita a unha colega falar sobre o proxecto O Peix ao Plat (O Peixe ao Prato), unha iniciativa sobre consumo responsable e alimentos de quilómetro cero ou de proximidade.
Ano 2013, illa de Milos, Grecia. Decenas de polbos sécanse no porto, unha pesqueira local suple aos restaurantes da zona. Trátase dun produto fresco, unha deliciosa cea para dous mozos científicos.
Ano 2015, illa de Samoa, Pacífico Sur. Unha parella de investigadores na súa etapa posdoutoral saborean unha receita local de polbo á brasa. O animal foi capturado esa mesma mañá por un pescador local.
Ano 2019, Vigo, Galicia. Durante a cea de lanzamento do proxecto Cephs and Chefs, un profesor da Universidade de Santiago de Compostela e dous mozos científicos do Consello Superior de Investigacións Científicas ao redor dunhas tapas de polbo á feira cuéstionanse sobre a procedencia do polbo que se come en España.
A anterior é a cronoloxía de como xurdiron as preguntas e inquietudes persoais, e despois científicas, que nos levaron a un grupo de expertos en ciencias mariñas e económicas a publicar recentemente un estudo na revista Scientific Reports sobre o comercio dos polbos e os seus parentes próximos.
O comercio mundial de produtos do mar
É posible trazar a orixe e destino dos cefalópodos que se pescan ao redor do mundo e poñemos diariamente nas nosas mesas? Esta é a primeira pregunta que nos fixemos.
Para responder, empezamos a tirar do fío dunha intrincada madeixa: a rede mundial de comercio de produtos do mar. Unha rede onde o produto fresco e de calidade segue diferentes roteiros para abastecer os mercados locais e o produto procesado ou que viaxou longas distancias é o que ofrecen principalmente os supermercados e grandes superficies.
A pegada de carbono do transporte
O movemento global slow food e o concepto de alimentos de quilómetro cero xurdiron en Italia a mediados dos anos oitenta. Estas iniciativas propoñen, entre outros postulados, que deberiamos consumir a maior cantidade posible de produtos cuxas materias primas procedan dun radio menor aos 100 quilómetros de distancia.
O consumo de alimentos de quilómetro cero ten como obxectivo garantir a frescura e calidade do produto. Pero tamén minimizar o impacto ecolóxico que ocasiona o transporte de longas distancias desde o lugar de produción ou extracción ata a tenda ou mercado onde os compramos ou á mesa onde os consumimos.
O impacto ecolóxico dos alimentos de orixe mariña non só se debe á enerxía empregada para a súa captura ou procesado, senón tamén á distancia percorrida para poñelos no noso prato, e mesmo ao vehículo de transporte utilizado para trasladalos.
Non é o mesmo levar polbo galego desde o porto de Vigo a Barcelona en avión que traelo conxelado desde Mauritania en barco. Aínda que non o pareza, a primeira opción implica unha pegada de carbono moito máis grande que a segunda pola queima de combustibles fósiles asociados ao transporte.
De onde veñen os alimentos?
Para que sexa posible garantir o consumo de alimentos de proximidade, necesítanse ferramentas e políticas que garantan a trazabilidade e a verificación dos produtos.
No caso dos alimentos de orixe mariña, entre as solucións máis estendidas están a etiquetaxe e a certificación. Pero na gran maioría dos casos, a trazabilidade dun alimento, un penso ou un ingrediente, é dicir, a posibilidade de seguir o seu rastro a través de todas as etapas de produción, transformación e distribución é unha tarefa titánica e case imposible.
Nas pesqueiras en xeral, e especialmente nas de cefalópodos, nas que a miúdo se comercializan animais vivos, a trazabilidade é esencial se se quere coñecer que camiños percorren os polbos, luras ou sepias desde os lugares de pesca ata os consumidores finais, incluíndo a súa conservación e transporte.
Un sistema de trazabilidade eficaz debería permitir verificar que estes alimentos proceden de fontes legais, responsables ou sostibles, e que son seguros para o consumo humano.
Con todo, a pesar de que se coñece ben o estado actual das capturas e o consumo de cefalópodos a nivel mundial, non existen normativas específicas nin sistemas de seguimento para estudar a trazabilidade dos cefalópodos a nivel internacional. Ademais, a información sobre os principais países e territorios implicados no mercado mundial de cefalópodos é moi escasa.
O comercio mundial de cefalópodos
Conscientes desta problemática, o noso grupo de investigación analizou en detalle vinte anos de estatísticas oficiais, recompiladas pola Organización das Nacións Unidas (ONU), sobre o comercio mundial de cefalópodos.
Logramos sacar á luz por primeira vez as particularidades desta rede comercial e identificado os seguintes elementos:
- Os países e territorios clave, non só polo volume dos intercambios, senón en función das súas relacións comerciais. É dicir, aqueles conectados con moitos outros comerciantes ou que actúan como pontes entre asociacións de países ou rexións distantes.
- Os fluxos bilaterais (importador-exportador) que estruturan a rede e poden facela máis fráxil ante cambios nas poboacións explotadas.
- Os roteiros comerciais máis susceptibles de ser auditados.
Así, o noso estudo é un primeiro e importante paso cara a solucións destinadas a conseguir unha trazabilidade e unha verificación efectivas dos produtos procedentes da pesca de cefalópodos a nivel mundial.
Un exemplo extraído da rede de comercio de sepia e lura
O porto de Ámsterdam (Países Baixos) é o principal porto de entrada a Europa do comercio marítimo procedente de Asia. Nos últimos anos, os tres maiores fluxos de sepia e lura conxelados producíronse entre India e España, Myanmar e Tailandia e India e Vietnam. Con todo, o noso estudo revela que as pontes comerciais a nivel global establecéronse entre Países Baixos e Malaisia, España e Francia e Francia e Países Baixos.
Os Países Baixos están a actuar como ponte entre o Sueste Asiático e dous países europeos, España e Francia. Isto é relevante para as cuestións de trazabilidade. Se, por exemplo, Europa quixese adoptar medidas correctoras sobre a trazabilidade da sepia e a lura orixinarios do Sueste Asiático, tería que centrar os seus esforzos nos Países Baixos como principal ponte que modula a entrada destes produtos no continente.
Consumo sostible, sexa ou non de proximidade
Satisfacer o consumo de persoas con alto poder adquisitivo e ávidas de proteínas de calidade, á vez que asegurar o equilibrio alimenticio e as necesidades proteicas daquelas con menos recursos é unha necesidade que o mercado debe asumir.
A rede mundial de comercio de alimentos de orixe mariña debe seguir fluíndo. Pero tamén é certo que podemos actuar para mellorar a súa eficiencia, a súa seguridade e facela máis sostible. As solucións tecnolóxicas que se enfoquen na seguridade alimentaria, a responsabilidade ambiental do transporte aéreo e marítimo e o tipo de combustible empregado poden ser mais efectivas que limitar o noso consumo a produtos de quilómetro cero.
O consumo de proximidade non é unha solución universal. Pode ser válido, por exemplo, para moitas froitas e verduras, pero non para todas, como podemos comprobar visitando a froitería do barrio. O consumo responsable e a optimización dos roteiros de transporte das redes de comercio mundial de alimentos poden producir unha diminución radical das emisións de gases de efecto invernadoiro, entre outros beneficios.
Os asinantes do estudo somos conscientes de que é complexo avanzar cara a un comercio mundial de cefalópodos transparente e sostible, no que a trazabilidade, a correcta etiquetaxe e a seguridade alimentaria supoñan elementos esenciais da xestión. Un esforzo tal esixe un compromiso internacional, con políticas coordinadas, mecanismos financeiros e de mercado adecuados, e avances científicos e tecnolóxicos en constante evolución.
Con todo, os beneficios ecolóxicos, económicos e sociais compensarían con fartura este esforzo. Transformar a industria pesqueira e mitigar os efectos do cambio global para todos os que dependen dela é un dos retos da humanidade para lograr un futuro alimentario globalmente sostible.
A nivel individual, podemos seguir as seguintes pautas para consumir de maneira responsable:
- Evitar comprar peixes ou mariscos que non se recoñecen ou que están en perigo de extinción.
- Priorizar o consumo de produtos de tempada.
- Adquirir produtos que se axusten ás tallas establecidas.
- Elixir os produtos capturados en zonas permitidas e extraídos con métodos que exercen o menor impacto sobre os ecosistemas.
- Optar por alimentos frescos.
*Andrés Ospina-Álvarez é doutor en Ciencias Mariñas e investigador en ecoloxía mariña e redes complexas no Instituto Mediterráneo de Estudios Avanzados (IMEDEA-CSIC-UIB). Sebastián Villasante é profesor do departamento de Economía Aplicada da Universidade de Santiago de Compostela. Silvia de Juan Mohan é científica contratada en ecoloxía mariña do Instituto de Ciencias do Mar (ICM-CSIC).
Cláusula de divulgación: Andrés Ospina-Álvarez (AOA) recibiu fondos do programa H2020 Marie Skłodowska Curie Actions (746361). No momento da publicación deste artigo AOA recibe fondos do Goberno das Illas Baleares mediante un contrato financiado a través da convocatoria de bolsas posdoutorais do programa “Vicenç Mut” 2020.
Sebastian Villasante recibiu fondos do proxecto Cephs and Chefs, financiado polo programa INTERREG da Comisión Europea.
Silvia de Juan Mohan non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
