As carabelas portuguesas avistadas ultimamente en España espertaron todas as alarmas. E fixérono por dúas razóns: polo perigosas que son e porque aparecen onde antes non estaban.
Que son, exactamente, as carabelas portuguesas?
De entrada, unha sorpresa: unha carabela portuguesa non é unha medusa. Aínda que os tecidos de Physalia physalis –que é como realmente se domina esta especie– sexan sumamente simples, se consideramos a súa organización morfolóxica, social e funcional estamos ante un dos organismos máis extraordinariamente complexos do reino animal.
Así, un “anaquiño” de carabela portuguesa, observado ao microscopio, redúcese a pouco máis de dúas delgadas capas celulares que, a modo das flácidas caras dun sándwich, encerran unha fina capa de xelatina no seu interior.
Pero todo cambia se substituímos o microscopio por unha lupa binocular. Aí despréganse as sorpresas. A primeira é que o que criamos un só animal non é tal: trátase dunha sofisticada colonia de individuos (zooides) con formas e funcións moi diversas. A segunda é que os zooides se dispoñen de tal maneira que, en conxunto, emulan a anatomía dunha medusa.
É coma se un puñado de humanos fixésemonos moi pequenos e pegásemonos uns a outros para formar un súperorganismo que, en tamaño e forma global, parecese un home. Fascinante.
Unha nave que transporta os seus “fillos”
Pero como? A “antuca”, isto é, a parte que queda máis próxima á superficie da auga e que parece o “chapeu” da medusa tradicional, non é máis que un individuo da colonia. Pero non un individuo calquera, senón o pólipo fundador da colonia e o encargado dunha importantísima misión: navegar.
Para iso dispón dunha morfoloxía que lle permite as dúas accións propias da navegación: flotar e avanzar. A flotación garántea transformándose nun xigante inflado, é dicir, facéndose enorme e inxectando no seu interior gas a presión. Xa temos a un eficaz flotador, o pneumatóforo, para evitar que a colonia se afunda.
Para manter a súa turxidez, as abundantes mitocondrias do epitelio desta particular “burbulla” procuran a enerxía necesaria para unha produción continua de gas, especialmente monóxido de carbono e nitróxeno (por certo, bendito pneumatóforo porque, a diferenza doutras medusas que nadan en profundidade ou entre augas, as carabelas portuguesas sempre están a flotar en superficie e “vémolas vir”).
Para navegar, o pneumatóforo forma unha crista coa que, e a modo de vela, caza o vento e se propulsa como un veleiro máis dos que sucan as nosas augas.
Outra das sofisticacións do pneumatóforo é que actúa como unha “nave ama de cría” que transporta os seus “fillos”. Estes quedan colgando da súa base adoptando o aspecto dos falsos tentáculos desta impostada medusa.
Existe un primeiro tipo de individuos-tentáculos que son curtos e especialízanse na alimentación (os gastrozoides). Un segundo tipo constitúeno os gonozoides, os encargados da reprodución. E hai un último tipo, os dactilozoides, que poden chegar a ser moi alongados e que… pican!
Por que as carabelas portuguesas son tan perigosas?
A resposta a esta pregunta está moi relacionada coa denominación inglesa que recibe nosa protagonista. Mentres que, en español, quedamos coa faceta máis “romántica” de Physalia (a carabela), os anglosaxóns non se andan con chiquitas e prefiren aludir á calidade máis crúa deste sifonóforo: denomínana portuguese man of war, é dicir, buque de guerra portugués.
E non lles falta razón, pois falamos de “acoirazados biolóxicos” en grao sumo letal. As súas armas están almacenadas nos longos e falsos “tentáculos”, os dactilozoides, un auténtico exército vestido de azul grazas aos seus biliproteínas intracelulares.
Cargados por completo de células ofensivo/defensivas (os cnidocitos), os dactilozoides inxectan un potentísimo veleno dunha forma asombrosa. Cada dactilozoide, ten máis dun millón de cnidocitos (células urticantes) por centímetro. E pode chegar aos 30 cm de longo! Cada cnidocito encerra, nunha cápsula a presión (o cnematocisto), unha especie de arpón intracelular que funciona como unha xiringa. Cando “algo” toca ao dactilozoide, centos de millóns de “arpóns” dispáranse e inxectan a toxina no albo.
Ese “algo” pode ser unha presa (as carabelas son carnívoras), un depredador ou un confiado bañista que gozaba do seu refrescante baño de mar no tórrido verán.
Temos, pois, un buque de guerra (a carabela), que transporta tanquetas (os dactilozoides) cargados de miles de millóns de soldados (os cnidocitos) armados con arpóns que inxectan unha potente toxina. Tal é así que pode producir parálise muscular, afectar o sistema nervioso e aos centros respiratorios, e provocar a morte en doses altas nos peixes que captura.
Nun ser humano, ademais dunha dolorosa e duradeira lesión cutánea, as consecuencias da picadura dependerán da cantidade de toxina que nos inxecte este lindo animal. Iso, á súa vez, estará en función do tamaño da carabela, do “intenso” que sexa o seu abrazo (número de tentáculos que contacten coa pel) e da biomasa do afectado.
No Pacífico, o Índico e o Mediterráneo
As carabelas adóitanse atopar en mares abertos de áreas tropicais e subtropicales dos océanos Pacífico e Índico, así como na corrente do Golfo atlántica (que a achega a Portugal, de aí o seu adxectivo de “portuguesa”). Con todo, existen contrastados rexistros de avistamento nos últimos anos nas praias mediterráneas.
Segundo un estudo recente, a súa entrada no Mediterráneo habería que atribuíla a unha combinación inusual de condicións meteorolóxicas e oceanográficas e non a unha invasión permanente favorecida polos cambios climáticos. Por outra banda, o seu achegamento ás costas si que se relaciona directamente coa diminución de exemplares de tartaruga boba, o seu principal depredador natural.
En calquera caso, non se poña a pensar en nada do que lle contei cando vexa unha flotante burbulla violácea preto. A carabela portuguesa é unha arma biolóxica de primeira magnitude (na que espero non se fixen moito os enxeñeiros bélicos). Así que nade en sentido oposto, salga da auga canto antes e avise ás autoridades da súa presenza.
*A. Victoria de Andrés Fernández: profesora titular no Departamento de Bioloxía Animal, Universidade de Málaga
Cláusula de divulgación: A. Vitoria de Andrés Fernández non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis aló do cargo académico citado.
