Rosalía de Castro (1837-1885), autora fundacional da cultura galega, tratou todos os temas da poesía: a natureza, o amor, a temática cívico-social, a existencial e a metapoesía.
Tamén é unha das grandes poetas da paisaxe. Na beleza e a grandiosidade da paisaxe galega (no que “a man do home deixou paso á man de Deus”), Rosalía sustenta un discurso de dignificación que abarca tamén ás xentes que a habitan e a lingua que estas falan.
Co obxectivo de recoller o nexo entre literatura e natureza da súa obra, e para render unha homenaxe á creadora literaria que nos ensinou a mirar a paisaxe doutra maneira, elaboramos un herbario a partir das mencións de plantas, flores e árbores.
A rosa
A rosa é a raíña indiscutible da obra de Rosalía. En Cantares gallegos, o suxeito lírico preséntase como Rosa, nome paronomásico co de Rosalía. Con máis de cen rexistros, aparece en ocasións como rosa, espida doutros atributos, pero tamén como “rosa purpurina”, “rosa de Alexandría”, “rosa oriental” ou “rosa silvestre”.
A rosa, identificada coa muller, convértese na máxima expresión da beleza. Así, en Flavio as raparigas preséntanse baixo a forma de rosas:
Pero a rosa que se identifica coa muller non é unicamente a rosa en esplendor, senón tamén a “rosa marchita”, imaxe coa que se describe nun punto da narración a Esperanza en La hija del mar, ao dar expresión ao carácter efémero da vida humana:
Rosalía emprega os valores contraditorios codificados na rosa como emblema amoroso e tributo fúnebre. Pero mesmo no tratamento desta flor percíbese en Rosalía a especial inclinación cara á variedade salvaxe, o gusto pola natureza silvestre que marca a estética romántica e moi particularmente a obra de Rosalía:
Herbas do campo florido
As flores humildes ocupan un lugar verdadeiramente destacado na produción de Rosalía.
En ocasións especifícanse esas flores, sendo a miúdo margaridas, pero tamén violetas e xasmíns. Xunto ás flores humildes que brotan entre a herba están presentes as que nacen en muros e cornixas. Esa especie de xardín vertical, flotante e silvestre, aparece recurrentemente co valor das flores que crecen nas gretas. Estas adquiren un papel singular no que simboliza todo o que revalorizou o Romanticismo, incluso o fala espontánea das persoas do campo. As herbas do campo florido adquiren así un valor capaz de eclipsar a todas as demais.
Entre a infinidade de plantas herbáceas silvestres que forman parte da paisaxe galega, para integrar esta sección do herbario fíxose unha selección das máis comúns nos ambientes nos que viviu Rosalía. Tamén é entre as pequenas flores que crecen no campo onde se atopa a flor azul, aquela que, desde a poesía de Novalis, converteuse en símbolo do Romanticismo e do anhelo de ideal, indefinido e infinitamente suxestivo.
Herbas do cemiterio
A flor é, desde a antigüidade, o tributo fúnebre por antonomasia. A propia tradición da elexía introduciu a miúdo a flor no poema. Pola súa banda, a partir do Romanticismo, a atracción polo fúnebre e a morte vai facer do cemiterio un espazo arquetípico de intensa recreación estética.
É sen dúbida en El caballero de las botas azules, novela ambientada en Madrid, onde o gusto polo cemiterio exprésase de modo máis explícito a través do personaxe de Mariquita. A contemplación do camposanto esperta a reflexión sobre a vida e a morte, expresada a través do contraste entre os milleiros de esqueletos e a presenza vibrante da natureza.
As “herbas do cemiterio” constitúen un sintagma que contén a tensión entre a vida e a morte. A intrincada relación entre a morte e a natureza exprésase a través da recreación das flores que crecen nas lápidas, nos muros e paredes dos cemiterios, pero tamén, inversamente, a través da presenza de imaxes de morte na propia natureza.
No herbario de Rosalía recollemos herbas que crecen tamén nos camiños, nos muros e nos propios campos, pero que se revisten dun significado e unha solemnidade particulares cando o fan no cemiterio.
Árbores
Fronte á escala da vida humana, a flor, efémera, evoca nosa propia mortalidade. A árbore, pola contra, excédenos e prolonga a súa existencia máis aló de nós mesmos. É profundamente significativo que das catorce especies máis mencionadas na obra de Rosalía, sete sexan árbores e que, entre elas, sexa o carballo o que sobresae:
A través das árbores expresa diversas emocións: positivas cando se enchen de ramaxe, tristes cando se ispen de horas. As árbores humanízanse co ciclo estacional, de claro valor existencial. A súa presenza fusiónase coa vida humana, xa sexa no seu estado primigenio no bosque, no que alberga o tránsito do camiñante ou o amor, ou mesmo no lume do fogar que acompaña a tantas tradicións.
Varias
A variedade e riqueza espontánea identifícanse, desde o prólogo dos Cantares, coa paisaxe galega, como un valor intrínseco fronte á monotonía doutras terras nas que as árbores parecen tristemente colocados en ringleira.
Xunto ás herbas do campo florido e concomitantes con elas atopamos os toxos e as silvas, os maiores expoñentes da natureza espontánea e salvaxe en Galicia, así como as ortigas e os cardos.
O primeiro libro de Rosalía leva por título La flor e ao final da súa vida quixo ser enterrada cun ramo de pensamentos, esa curiosa e sorprendente flor de inverno. Hai na súa obra azucenas e lirios, margaridas, caraveis e alhelíes; xacintos e pensamentos; xasmíns e nenúfares; lilas e camelias; violas e narcisos…
Dando un paso cara ao máis humanizado, emerxen as árbores froiteiras. Tampouco faltan as plantas comestibles. Os versos de Rosalía non desdeñan as verzas, repolos, nabizas ou amorodos, nin as vides e cereais que conformaban a base da alimentación. O propio caldo, o caldo de gloria, que deu lugar a unha das tradicións e homenaxes a Rosalía máis recentes e populares, é obxecto de expresión poética.
*María López Sández, profesora de Didáctica da Lingua e da Literatura na Universidade de Santiago de Compostela
*María do Cebreiro Rábade Villar, profesora Titular de Teoría da Literatura e Literatura comparada na Universidade de Santiago de Compostela
Cláusula de divulgación: A realización deste proxecto contou con financiación no marco do proxecto Cartografías del afecto y usos públicos de la memoria: un análisis geoespacial de la obra de Rosalía de Castro, código FF12017-82742-P, financiado pola Axencia Estatal de Investigación do Ministerio de Ciencia, innovación e Universidades (AEI/MCIU) e parcialmente polo Fondo Europeo de Desenvolvemento Rexional (FEDER) da Unión Europea.