The Last of Us é unha nova serie de HBO que presenta un distópico mundo posapocalíptico no que a humanidade desapareceu case por completo debido ao gromo dunha perigosa infección que controla o cerebro e converte aos humanos en monstros deformes sedentos de sangue.
A serie presenta dúas diferenzas substanciais con respecto ás típicas películas como A noite dos mortos viventes ou The Walking Dead: os humanos afectados non son “mortos viventes” (zombis), senón que están vivos; e o organismo infectante non é un virus, senón un fungo Ophiocordyceps que existe na vida real.
Uns fungos manipuladores
Os creadores da serie e do videoxogo no que se sustenta inspiráronse nun episodio do documental Planeta Tierra. Nel, un fungo entomopatóxeno do xénero Ophiocordyceps infecta a unha formiga bala (Paraponera clavata), cuxo corpo consome por dentro deixando intacto o cerebro, o que lle permite manipular o comportamento do insecto.
Coñécense máis de 200 especies de Ophiocordyceps que poden influír no comportamento dos insectos. Foron descritos en 1931 pero, salvo para os campesiños tibetanos e no mercado doméstico chinés onde se comercializan todo tipo de organismos, os Ophiocordyceps eran uns perfectos descoñecidos ata hai tan só 30 anos.
O estraño caso das atletas chinesas
Setembro de 1993. Os cronistas deportivos estaban impresionados. Nos xogos nacionais chineses celebrados en Beijing todas as atletas das carreiras de velocidade de 1.500, 3.000 e 10.000 metros bateron o récord do mundo. Desatouse inmediatamente a sospeita do uso de substancias dopantes. A adestradora chinesa saíu dicindo nunha entrevista publicada en Track & Field News: nada de drogas. O secreto estaba no adestramento en altitude e en beber unha bebida milenaria da medicina tradicional chinesa.
Nin que dicir ten que se desatou a busca daquela bebida, e máis aínda cando se soubo que tamén tiña propiedades afrodisíacas. Inmediatamente quedou etiquetado como a “viagra do Tíbet”. A base orgánica da milagrosa apócema era a yarsagumba, un verme-fungo que medra entre os 3.000 e 4.000 metros de altitude nos prados alpinos tibetanos.
En realidade, coma se se tratara do mitolóxico centauro, a yarsagumba é unha quimera constituída polo corpo dunha eiruga da avelaíña pantasma Thitarodes armoricanus, momificada despois de ser invadida polo fungo Ophiocordyceps sinensis, cuxo micelio se desenvolve a partir de esporas existentes no chan.
Durante o outono, o micelio infecta á eiruga viva que medra enterrada e invade o seu corpo. Para medrar, o fungo absorbe todos os seus nutrientes do corpo da eiruga. Cara ao verán do ano seguinte, despois de consumila completamente, a infección matou á eiruga, pero deixando intacta a súa pel.
Mentres tanto, o fungo transfórmase nunha masa endurecida, o esclerocio, que conserva a forma do corpo da eiruga e empúxaa coa cabeza apuntando cara a arriba ata situala a uns poucos centímetros por debaixo da superficie do chan.
Xusto antes de que comece o inverno, da cabeza da eiruga, que permanece enterrada no chan, xorde unha estrutura erecta que emerxe da terra, o estroma. Sobre este localízanse unhas estruturas crateriformes, os peritecios, en cuxo interior se desenvolven as esporas que renovarán o ciclo unha vez chegado o outono, cando comecen a desenvolverse as larvas subterráneas que emerxeron dos ovos enterrados pola bolboreta a finais de primavera.
Durante séculos, o fungo foi cobizado en Asia debido ás súas propiedades medicinais e afrodisíacas. Os usos da yarsagumba na medicina tradicional chinesa foron amplamente investigados en Oriente. Empregouse con éxito en estudos con animais e en tratamentos clínicos con humanos, entre os que sobresae o seu uso terapéutico como parte do tratamento antirretroviral en pacientes co virus VIH, que se basea nun principio activo exclusivo deste fungo, o nucleósido didanosina.
Poden estes fungos causar unha pandemia como a da covid-19?
Unha pandemia fúnxica comparable á covid-19 é moi improbable por varias razóns.
En primeiro lugar, aínda que hai algúns fungos microscópicos cuxas infeccións poden ser letais e a pesar de que algúns deles aparezan en tumores canceríxenos, afortunadamente a maioría dos fungos non afectan en absoluto aos humanos. Isto non impide que, anualmente, as infeccións fúnxicas acaben coa vida do mesmo número de persoas que a tuberculose.
Na súa maioría, os fungos potencialmente letais son patóxenos oportunistas. Isto significa que habitualmente convivimos con eles sen que nos causen problemas, porque só arraigan en persoas vulnerables inmunodeprimidas por unha enfermidade subxacente como o cancro, por unha infección viral como o VIH e mesmo polo abuso de antibióticos, tres factores que aumentan o risco de infeccións fúnxicas perigosas.
Convivimos habitualmente coa maioría dos fungos sen que nos causen problemas
En terceiro lugar, a maioría dos fungos son mesófilos que medran a temperaturas frescas de ao redor de 10ºC, o que significa que normalmente non poden medrar á temperatura interna do corpo humano. Esa é unha das razóns polas que a maioría das infeccións fúnxicas adoitan ser dermatomicose superficiais.
Polo demais, todos os Ophiocordyceps coñecidos son específicos de determinados insectos (que teñen unha temperatura corporal idéntica á do aire que os rodea) e non están adaptados a prosperar á nosa temperatura corporal nin poden competir co noso sistema inmunitario, moito máis complexo e evolucionado que o dun insecto.
O aumento das temperaturas globais obriga os fungos a adaptarse, o que podería incrementar as especies potencialmente causantes de infeccións humanas graves
Un informe da OMS e algunhas investigacións recentes baseadas na aparición case simultánea en tres continentes de Candida auris, un fermento capaz de causar infeccións potencialmente mortais, suxiren que o cambio climático pode estar a aumentar a distribución xeográfica dalgúns patóxenos e provocando máis infeccións fúnxicas en mamíferos e en humanos.
Isto é algo que xa coñecían os expertos cando o prognosticaron hai tres décadas. O aumento das temperaturas globais significa que os fungos deben adaptarse, o que hipoteticamente podería aumentar o número de especies potencialmente causantes de infeccións humanas graves.
Tal como suxire un dos personaxes de The Last of Us, o cambio climático quizais estea a expor novos escenarios pandémicos. Unha vez máis, pode que a realidade estea a superar á ficción.
*Manuel Peinado Lorca é catedrático e director do Real Xardín Botánico da Universidade de Alcalá.
Cláusula de divulgación: Manuel Peinado Lorca é membro do Grupo Federal de Biodiversidade do PSOE.
