Xoves 28 Marzo 2024

Fritz Haber: o home que sacou pan do aire, pero matou a millóns de persoas

* Un artigo de

A “revolución verde” impulsada polo “pai da agricultura moderna”, o enxeñeiro agrónomo norteamericano Norman Ernest Borlaug, premio Nobel da Paz en 1970, non sería posible se corenta anos antes os campos de cultivo non experimentasen outra revolución cuxo promotor foi á vez criminal de guerra e responsable da salvación da agricultura moderna.

Publicidade

Inspire a fondo. Seguramente crea que está a encher os seus pulmóns de osíxeno. Non é así. Case o 80% do aire que respiramos é nitróxeno, o elemento máis abundante na atmosfera, que é vital para a nosa existencia, porque, entre outras cousas, é un compoñente esencial de ácidos nucleicos e aminoácidos.

A vida orgánica, a nosa vida, é pura química reactiva, pero paradoxalmente o nitróxeno é inerte, pois non interactúa con outros elementos. Cando respiramos, o nitróxeno penetra nos pulmóns e volve saír de inmediato sen provocar reacción algunha, agás a de servir como axente que dilúe o osíxeno na respiración.

Case o 80% do aire na atmosfera é nitróxeno, e Haber atopou a forma de captalo para convertelo en fertilizante

Para que nos resulte útil debe adoptar outras formas máis reactivas, como o amoníaco, e son as bacterias as que fan ese traballo para nós, fixándoo e transformándoo en nitratos para que poida ser absorbido polas plantas nun dos ciclos fundamentais para o mantemento da vida.

A falta de nitróxeno asimilable polas plantas parecía unha barreira insalvable a comezos do século XX. Ata que o químico alemán Fritz Haber inventou os fertilizantes artificiais hai pouco máis dun século, a produción agrícola dependía do uso de abonos de orixe natural (salitre, guano e esterco, fundamentalmente), uns recursos próximos ao esgotamento pola crecente demanda de alimentos impulsada polo incremento demográfico.

En 1907, Haber foi o primeiro en extraer nitróxeno directamente do aire. Como conta Benjamin Labatut, Haber solucionou a escaseza de fertilizantes que ameazaba con desencadear unha fame negra global como non se viu nunca; de non ser por el, centos de millóns de persoas que ata entón dependían de fertilizantes naturais para abonar os seus cultivos poderían morrer por falta de alimentos.

En séculos anteriores, a demanda insaciable levara a empresas inglesas a viaxar ata Exipto para saquear os campos funerarios dos antigos faraóns en busca do nitróxeno contido nos ósos dos miles de escravos inhumados cos seus donos para que continuasen servíndoos máis aló da morte.

Ata o achado de Haber, os fertilizantes obtíñanse, entre outras fontes, dos ósos das persoas mortas

Como pode lerse na imaxe adxunta recortada do Morning Post de 1820, os comerciantes británicos estaban a adquirir rapidamente todos os ósos dispoñible en Europa continental. A batalla de Leipzig (citada como Leipsic na noticia), tamén chamada Batalla das Nacións tivo lugar entre o 16 e o 19 de outubro de 1813. Cabe sinalar que un quintal da época eran 100 libras, polo que o artigo fala dun envío de máis de 203 toneladas de osamentas.
Como pode lerse na imaxe adxunta recortada do Morning Post de 1820, os comerciantes británicos estaban a adquirir rapidamente todos os ósos dispoñible en Europa continental. A batalla de Leipzig (citada como Leipsic na noticia), tamén chamada Batalla das Nacións tivo lugar entre o 16 e o 19 de outubro de 1813. Cabe sinalar que un quintal da época eran 100 libras, polo que o artigo fala dun envío de máis de 203 toneladas de osamentas.

Os saqueadores de tumbas ingleses xa esgotaran as reservas de Europa continental; desenterraron máis de tres millóns de esqueletos, incluíndo as osamentas de centos de miles de soldados e cabalos mortos nas guerras napoleónicas, para envialos en barco ao porto de Hull, no norte de Inglaterra, onde os esqueletos eran moídos nas trituradoras de ósos de Yorkshire para usalos como fertilizante para a terra verde e agradable de Inglaterra, un manto dos campos de batalla que tamén produciu dentes para ser reutilizados como dentaduras postizas).

Alén do Atlántico, os cranios de máis de trinta millóns de bisontes masacrados nas pradeiras norteamericanas eran recollidos un a un por colonos pobres e indios para vendelos ao Sindicato de Ósos de Dakota do Norte, que os amontoaba ata formar unha pía do tamaño dunha igrexa antes de transportalos ás fábricas de Michigan que os moían para producir fertilizantes.

Dous homes posan cunha pía de cranios de bisonte. Imaxe: Michigan Carbon Works, Rougeville MI, 1892. Colección Histórica Burton, Biblioteca Pública de Detroit.
Dous homes posan cunha pía de cranios de bisonte. Imaxe: Michigan Carbon Works, Rougeville MI, 1892. Colección Histórica Burton, Biblioteca Pública de Detroit.

O saqueo de tumbas cesou cando Carl Bosch, o enxeñeiro principal do xigante químico alemán BASF, converteu nun proceso industrial o que Haber acadara no laboratorio. En pouco tempo, BASF foi capaz de producir centos de toneladas de nitróxeno nunha fábrica operada por máis de cincuenta mil traballadores.

O proceso Haber-Bosch foi o descubrimento químico máis importante do século XX: ao duplicar a cantidade de nitróxeno dispoñible, permitiu a explosión demográfica que fixo crecer a poboación humana de 1,6 a 7 mil millóns de persoas en menos de cen anos. Hoxe, preto do cincuenta por cento dos átomos de nitróxeno dos nosos corpos foron creados de forma artificial, e máis da metade da poboación mundial depende de alimentos fertilizados grazas ao invento de Haber.

Na Gran Guerra (1914-1918), o invento resultou decisivo: despois de que a frota inglesa cortase o acceso ao salitre chileno, Alemaña tívose que render moito antes ao non poder alimentar á súa poboación nin obter a materia prima que necesitaba para seguir fabricando pólvora e explosivos. Os recursos e a potencia industrial eran claves nun novo tipo de conflito bélico, o máis global coñecido ata entón.

As grandes potencias mobilizaron aos seus mellores talentos. A principios do século XX, a ciencia alemá era punteira; só en química, sete dos premios Nobel concedidos entre 1900 e 1918 foron desa nacionalidade. Entre estes últimos, Haber foi nomeado responsable do departamento de subministracións químicas do exército alemán.

A Gran Guerra ía ser completamente nova. No escenario europeo, as operacións terminaron estancadas nunha fronte de trincheiras. As armas que podían ser decisivas, os temibles gases tóxicos, foran regulados polos tratados da Haia que prohibiron utilizalos dentro de proxectís de artillería.

Esta prohibición respondía a un dilema ético que atrapara a políticos, militares e científicos. Apoiado polo sector duro do exército, Haber, para quen a ética non era precisamente un obstáculo, deu coa solución: os gases estaban prohibidos nos proxectís; pero que pasaba se buscaba unha substancia idónea para liberala desde bidóns e deixase que o vento fixese o resto?

O primeiro ataque con gas da historia arrasou ás tropas francesas atrincheiradas preto de Ypres, en Bélxica. Ao espertar na madrugada do xoves 22 de abril de 1915, os soldados viron unha enorme nube verdosa que reptaba cara a eles pola terra de ninguén. Ao seu paso as follas das árbores murchaban, as aves caían mortas do ceo e os prados tinguíanse dunha cor metálica enfermiza.

Aproveitando a dirección do vento, os alemáns abriron uns 5730 cilindros de cloro, unhas 168 toneladas, cara ás filas aliadas durante a segunda batalla de Ypres, en abril de 1915. Fonte: Wikicommons.
Aproveitando a dirección do vento, os alemáns abriron uns 5730 cilindros de cloro, unhas 168 toneladas, cara ás filas aliadas durante a segunda batalla de Ypres, en abril de 1915. Fonte: Wikicommons.

Cando as primeiras patrullas enviadas ao silencioso campo de batalla chegaron ás liñas francesas, as trincheiras estaban baleiras, pero a pouca distancia os corpos dos soldados franceses xacían por todas partes coas caras e os pescozos rabuñados tentando  respirar. Algúns suicidáronse. Todos estaban mortos.

Despois do armisticio de 1918 que puxo punto final á Primeira Guerra Mundial, Haber foi declarado criminal de guerra polos aliados. Tivo que refuxiarse en Suíza, onde recibiu a noticia de que obtivera o Premio Nobel de Química por un descubrimento que fixera pouco antes da guerra, e que nas décadas seguintes alteraría o destino da especie humana.

O mundo moderno non podería existir sen o home que ‘extraeu pan do aire’, segundo palabras da prensa da súa época, aínda que o obxectivo inmediato do seu milagroso achado non foi alimentar ás masas famentas. Co nitróxeno de Haber, o conflito europeo prolongouse dous anos máis, aumentando as baixas nos dous bandos en varios millóns de persoas, centos de miles deles aniquilados polas néboas letais inventadas polo propio Haber.


* Manuel Peinado Lorca é Catedrático da Universidade de Alcalá de Henares e investigador do Departamento de Ciencias da Vida e Investigador do Instituto Franklin de Estudos Norteamericanos.

Cláusula de divulgación: o autor é responsable do Grupo Federal de Biodiversidade do PSOE.

DEIXAR UNHA RESPOSTA

Please enter your comment!
Please enter your name here

Este sitio emprega Akismet para reducir o spam. Aprende como se procesan os datos dos teus comentarios.

Relacionadas

Os refugallos das algas mariñas, clave na mellora dos cultivos ecolóxicos

O proxecto Algaterra estuda os desperdicios da industria alimentaria para convertelos en fertilizantes e bioestimulantes

Un equipo galego xera o primeiro mapa global da mestura de nitrato dende augas profundas

O traballo liderado pola científica Beatriz Mouriño mellora o coñecemento dun proceso clave na produtividade mariña e a captación de CO2 da atmosfera

Por que sempre nos escapan as moscas?

Estes insectos teñen unha grande habilidade para evitar as ameazas; o investigador Manuel Peinado explica neste artigo como funciona

Penicilina e Covid-19: a historia repítese

A farmacéutica Pfizer, avanzada na vacina contra o SARS-CoV-2, foi quen de producir en meses a penicilina para os aliados na Segunda Guerra Mundial