Hogano a morte prodúcese habitualmente en contextos hospitalarios, fortemente tecnolóxicos e despersonalizados. Neles, o uso de tecnoloxías punteiras permite alongar o proceso de morrer ata situacións que moitos consideran indignas e non desexables.
Esta posibilidade de prolongar a vida, meramente biolóxica, suscita conflitos sobre como proceder nestes casos, xa que nas decisións que necesariamente hai que ir tomando interveñen, ademais da opinión do propio suxeito, outros factores de carácter diverso: o criterio médico, a contorna do paciente, as formulacións de tipo relixioso, a distribución de recursos, a salvagarda de intereses de terceiras partes… Cuestións varias que se mesturan e que dificultan en moitos casos a determinación de cales son os “mellores intereses” do paciente e o respecto á súa vontade.
Dúbidas médicas éticas e xurídicas
Nun contexto así, hai persoas que manifestan claramente o seu desexo de morrer de forma rápida e sen dor, pero os médicos que os atenden dubidan decote de cal é a conduta correcta desde o punto de vista ético e xurídico. Por iso, o debate sobre a eutanasia aflora e reverdece periodicamente nas nosas sociedades, que aínda que non son confesionais e centran os seus valores na liberdade, tamén teñen unha carga cultural de selo relixioso que reivindica o valor salvífico do sufrimento e a aceptación “do que veña” como vontade divina.
En parte, os debates sobre o dereito a morrer están motivados pola comprensión do termo eutanasia, que foi adquirindo aos poucos o matiz específico de acto médico directo e necesario para facer máis fácil e doce a morte, a petición do enfermo. Non se considera eutanasia o rexeitamento ou a retirada de tratamentos, aínda cando sexa con perigo para a vida, xa que o paciente ten o dereito -recoñecido legalmente- a aceptar ou rexeitar os tratamentos dispoñibles. Tampouco o é limitar o esforzo terapéutico, xa que non é obrigatorio usar o arsenal de medidas que a ciencia ten dispoñibles cando non se consegue outra cousa que alongar o proceso de morrer mediante tratamentos fútiles, que non teñen eficacia real no caso concreto. É dicir, actualmente, a discusión non estriba na que antigamente se chamaba “eutanasia pasiva”, senón que cando falamos de eutanasia hoxe referímonos especificamente á “activa”, directa e a petición do paciente, que é a penalizada no Código penal español, por exemplo.
A que ten dereito o paciente?
Á hora de realizar unha valoración moral da eutanasia e a súa regulación legal, a maior dificultade estriba en compatibilizar o dereito a unha morte digna –o que significa a non recibir tratos inhumanos ou degradantes, ao rexeitamento de tratamento, á autodeterminación e libre disposición corporal, a dispoñer libremente da propia vida, á mesma intimidade–, con certas concepcións do dereito á vida que, na práctica, implican o deber de vivir contra a propia vontade.
A enorme carga ideolóxica que arrastrou este debate motiva que certas posicións se parapeten en actitude maximalistas e, en moitos casos, intolerantes. Entre os detractores da eutanasia apréciase con frecuencia unha formulación que leva a un enfrontamento de absolutos que enarbora a sacralización da vida en calquera circunstancia, mentres que por parte dos defensores do dereito a morrer en liberdade enfócase unha cuestión de respecto. Ambos os bandos invocan a defensa da dignidade humana, pero, evidentemente, enténdena de maneira diversa, pois existen dúas grandes correntes á hora de interpretar e de dar sentido á dignidade: a cristiá e a laica.
Para unha, a dignidade enténdese derivada do exercicio responsable da propia liberdade. Para a outra, a dignidade estriba na aceptación da vontade divina. Se non se ten en conta esta diferenza, que incumbe non só ao concepto de dignidade, senón tamén á mesma concepción dos dereitos humanos, o diálogo é só aparente, pois é imposible o acordo se palabras iguais designan conceptos distintos.
Para conseguir un compromiso razoable, a lexitimidade da eutanasia debe ser abordada desde un dobre punto de vista: como unha cuestión de respecto á autonomía das persoas e, á vez, de solidariedade con quen sofre.
A referencia inicial neste debate é a tradicional invocación á autonomía e a dignidade da persoa, porque a eutanasia supón unha decisión individual e por definición autónoma que implica e afecta directamente só a dúas partes: a quen a solicita e a quen a realiza.
A segunda consideración é a compaixón polo sufrimento alleo e a obrigación de aceptar as decisións alleas que a outros incumben, aínda que non as compartamos.
A eutanasia é unha acción que abarca dous actos, cada un dos cales ten un protagonista distinto.
No primeiro, o protagonista é o enfermo que padece unha enfermidade grave que conduciría necesariamente á súa morte ou que lle causa padecementos permanentes e difíciles de soportar e é quen toma a decisión, eticamente lexítima, de poñer fin á súa vida de maneira apracible e digna.
Este primeiro acto é o fundamento do segundo, que consiste na intervención médica que proporciona a morte de forma rápida, eficaz e indolora e que carecería de lexitimidade sen o primeiro.
Todos debemos expornos estes interrogantes
O debate está aberto: Débese respectar a vontade de morrer dun paciente terminal? Tense que colaborar niso? Que tratamento utilizar cando se achega a hora da morte? Quen pode decidir se o paciente non manifestou a súa vontade e non pode facelo? Débese fomentar a adopción de documentos de vontades anticipadas ou testamentos vitais? Cada persoa debería exporse estes interrogantes e tentar respondelos, porque a morte chegaranos a todos, indefectiblemente.
Para garantir a seguridade xurídica, o dereito debe responder tamén a eles de forma adecuada ao momento en que se vive. En España, desde finais dos anos setenta do pasado século, houbo iniciativas diversas para lograr o recoñecemento do dereito á disposición da propia vida de forma efectiva. Recentemente, a principios de 2017, o Parlamento de Cataluña presentou ao Congreso de Deputados unha proposta despenalizadora da eutanasia e a axuda ao suicidio (ver en PDF) que, mediante a modificación correspondente do Código penal -de competencia estatal-, permitise lexislar sobre o tema. Pouco tempo despois, o grupo parlamentario de Unidos Podemos presentou unha proposta de Lei Orgánica sobre a eutanasia (PDF), que non se chegou a debater. Finalmente, o PSOE presentou en maio de 2018 a súa proposta de “Lei Orgánica de regulacións da eutanasia” (ver PDF) actualmente en tramitación parlamentaria.
