Únete á nosa canle de Whatsapp
O sistema inmunitario é a mellor ferramenta da que dispoñemos para defendernos dos axentes causantes de enfermidades infecciosas. Un sistema de varios elementos que foi perfeccionándose nun longo proceso evolutivo para defendernos específica e selectivamente dos microorganismos que nos rodean. Un sistema con memoria para responder rapidamente a agresións futuras, un sistema que se adapta aos cambios dos axentes patóxenos. O sistema inmunitario é, pois, unha ferramenta de presente e de futuro.
As vacinas, o mellor medio contra as enfermidades infecciosas
Desde que o médico inglés Edward Jenner desenvolveu en 1796 o primeiro procedemento de vacinación para controlar a varíola, a estimulación selectiva do sistema inmunitario mediante esta práctica foi unha estratexia esencial na loita contra as enfermidades infecciosas e contra as epidemias.
Mediante a vacinación conseguimos erradicar a varíola, case erradicar a polio e controlar outras moitas enfermidades que devastaran as poboacións humanas ao longo da historia. Unha gran parte do noso estado de saúde actual, da nosa esperanza de vida en 2022, debémosllela ás vacinas.
Mediante a vacinación conseguimos erradicar a varíola, case a polio e controlar outras enfermidades
Con todo, non debemos confundir un medio exitoso de loita contra a enfermidade cun fin en si mesmo. As vacinas actuais contra o virus causante da covid-19 producen unha defensa fronte ao ataque do patóxeno que é, na inmensa maioría dos casos, suficiente para que as persoas infectadas non desenvolvan ningunha enfermidade ou, se o fan, padezan só efectos leves. As persoas vacinadas están moi protexidas fronte ao agravamento dos casos que viamos antes da dispoñibilidade das vacinas.
Pola contra, as vacinas actuais non evitan que as persoas vacinadas poidan infectarse e que sexan, mesmo, transmisoras da enfermidade. A vacina protexe ás persoas vacinadas. Isto viuse claramente no caso da variante ómicron e a súa explosiva expansión en rexións con altas taxas de vacinación. Neste contexto hai que valorar dous asuntos: A vacinación obrigatoria e o pasaporte covid. Son éticos? Son prácticos?
Séguense dando pasos cara á implantación da vacinación obrigatoria nalgúns países da Unión Europea e noutras rexións do mundo. Tamén cara ao uso obrigatorio do pasaporte covid para o acceso a locais comerciais, de lecer e, mesmo, para poder traballar.
As vacinas actuais non evitan que as persoas vacinadas poidan infectarse e sexan transmisoras
A obrigatoriedade da vacinación e do uso do pasaporte covid expón, por outra banda, un debate sobre aspectos morais e prácticos de ambas as medidas que é independente do suscitado, en contra dunha abafadora evidencia, ao redor da efectividade da vacinación en xeral e do uso desta estratexia para a loita contra o coronavirus en particular. É posible ser firme defensor da vacinación á vez que opositor á imposición omnímoda de vacinas ou pasaportes de vacinación. A realidade social é moito máis complexa que unha serie de simples dicotomías.
É ética a vacinación obrigatoria?
Desde o punto de vista ético, é discutible que o sexa obrigar a persoas adultas en dominio das súas facultades para someterse a tratamentos ou prácticas médicas en contra da súa vontade. A vacinación fronte ao coronavirus, en calquera caso, supón a agresión física inherente a unha inxección e a administración no corpo do vacinado dun produto estraño a el.
Posto que o principal efecto destas vacinas é a protección do vacinado, podemos tentar persuadir á poboación en xeral e ás persoas en particular para que se protexan. Pero non debemos obrigar a ninguén a que o faga. Pola contra, é fundamental respectar a liberdade de equivocarse e respectar que cada un sexa responsable das súas decisións.
Poderíase argüir que a obrigatoriedade da vacinación baséase no seu efecto sobre a saúde pública xa que permite controlar a epidemia e que, por tanto, está destinada a preservar ese ben maior. É certo que estas vacinas preveñen o agravamento individual da enfermidade (o que é facilmente observable). Con elas, a diminución do número de casos graves e moi graves alivia a presión sobre o sistema de saúde pública.
As vacinas preveñen o agravamento individual da enfermidade
Con todo, os datos actuais mostran que as vacinas dispoñibles contra o coronavirus SARS-CoV-2 non evitan o contaxio nin a transmisión do virus, senón que, en todo caso, limítano e retardan. Por tanto, o seu efecto sobre a dinámica xeral da epidemia é moi limitado e non xustifica a limitación de dereitos individuais asociada a unha vacinación obrigatoria.
É importante lembrar que esta non é unha característica común para todas as vacinas. Hai outras nas que os efectos de prevención da infección e do contaxio son moito maiores. Por iso, non é correcto facer xeneralizacións sobre a vacinación como estratexia xeral: cada enfermidade infecciosa e cada vacinación ten as súas características particulares.
Por que outras vacinas si son obrigatorias?
Tamén se podería argüir a obrigatoriedade doutros tipos de vacinas como a da febre amarela en moitas zonas tropicais, a da meninxite para os peregrinos á Meca ou as do calendario infantil de vacinación. Con todo, estas comparacións non son adecuadas neste caso.
No primeiro dos casos trátase da obrigatoriedade da vacinación para quen queira ingresar nas zonas nas que o virus é endémico. Non para os residentes nesas zonas. Por outra banda, as características da enfermidade e a eficacia da vacina contra a febre amarela non son comparables ás da covid-19 e a súa vacina.
As características e eficacia da vacina contra a febre amarela non son comparables ás da covid
No segundo caso, só é necesario contemplar as imaxes das aglomeracións que se producen nas peregrinacións para comprender a dificultade de manter unha mínima distancia social. Doutra banda, o sistema legal e de dereitos en Arabia Saudita é diferente do da Unión Europea.
Por último, o calendario vacinal infantil non é obrigatorio en España. Con todo hai un calendario de vacinación recomendado que se explica aos pais polos pediatras. A responsabilidade dos proxenitores fai que a inmensa maioría dos nenos españois reciban o seu programa de vacinación. Isto mostra que apelar á responsabilidade é unha medida moi eficaz para lograr fins relevantes de saúde pública.
De feito, a apelación á responsabilidade e protección individual levaron ás altas taxas de vacinación en pauta completa en España sen necesidade de ningunha implantación obrigatoria.
As deficiencias do pasaporte covid
Chamamos pasaporte covid (ou certificado covid dixital) a un documento que informa sobre se se está vacinado contra a enfermidade, se se realizou unha proba con resultado negativo ou se se superou a covid-19.
Trátase dun documento organizado pola Unión Europea como parte da súa resposta ao coronavirus e, máis concretamente, para garantir a mobilidade das persoas entre os países da Unión.
Por iso, o seu uso para regular o acceso a outros lugares deriva en varios problemas. O uso do pasaporte covid na vida diaria presenta un catálogo de deficiencias tan amplo que fai imposible que o Estado poida implantar o seu uso obrigatorio con suficientes garantías.
O uso do pasaporte covid na vida diaria presenta deficiencias
En primeiro lugar, trátase dun documento non só facilmente falsificable senón, tamén, dificilmente verificable xa que non é razoable esperar que todos os establecementos teñan lectores QR conectados a un servidor seguro que autentique a veracidade do certificado.
Máis aínda nun país como España onde a xestión da vacinación está descentralizada, polo que sería necesario coordinar os distintos servidores de maneira suficientemente áxil como para ser operativa.
Por outra banda, as persoas que controlan a presentación obrigatoria do pasaporte non teñen, en xeral, ningunha autoridade para solicitar a información persoal e sanitaria que contén o pasaporte.
Ademais, o pasaporte covid ten unha validez limitada. A Unión Europea puxo en marcha desde o 1 de febreiro novas normas sobre a validez do mesmo e a coordinación das viaxes na UE que limita a validez do certificado a nove meses, a partir da última dose de vacinación.
O pasaporte non garante que o seu portador non poida ser transmisor do virus
Por último, debemos lembrar que o pasaporte non garante que o seu portador non poida ser portador ou transmisor do virus porque a vacinación non protexe contra a infección ou o contaxio. Por todo iso, o pasaporte como documento pode achegar, nalgunhas ocasións, a falsa seguridade administrativa de que a persoa está vacinada e que non contaxia. Pero non achega certeza real sobre o seu estado de contaxio e a súa capacidade de contaxiar. Ademais, nos casos nos que unha persoa dea positivo nun test de autodiagnóstico, o certificado covid non se actualizará se non se comunica ás autoridades sanitarias.
Leccións da historia das epidemias
Unha lección básica do manexo de riscos en situacións de pandemia é que hai que facer todo o posible para que a poboación teña confianza nas autoridades sanitarias. Para iso, as medidas deben ser claras e estar claramente explicadas, coas súas fortalezas e debilidades.
En situacións de crise, o pánico ou a desconfianza fan máis complexa a situación. Na época actual, o pánico e a desconfianza magnifícanse polo impacto das redes sociais e das informacións sensacionalistas de gobernos e medios de comunicación.
A experiencia histórica indica que a educación, a información e a responsabilidade son armas máis eficientes que a propaganda, o rumor conspirativo e a imposición arbitraria á hora de controlar as epidemias.
Neste sentido, é importante comunicar claramente á sociedade que a vacinación actual fronte á covid-19 é fundamental para previr o agravamento individual da enfermidade e que esta protección individual contra a enfermidade ten unha gran importancia social ao diminuír o número de casos graves e moi graves que axudarán a aliviar a presión sobre o sistema de saúde pública. E a saúde pública é responsabilidade de todos.
*Antonio G. Pisabarro é catedrático de Microbioloxía no departamento de Ciencias da Saúde do Instituto de Investigación Multidisciplinar en Bioloxía Aplicada da Universidad de Navarra.
Cláusula de divulgación: Antonio G. Pisabarro non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
