Únete á nosa canle de Whatsapp
As zoonoses parasitarias son enfermidades causadas por parasitos transmitidos polos animais ao home e viceversa. As vías comúns de infección son contacto directo, inxestión de formas infectantes, transmisión alimentaria ou picadura de insecto vector.
Como definición, os parasitos son seres eucariotas que viven a expensas doutros organismos que invaden. Clasifícanse en tres grandes grupos: protozoos, helmintos (trematodos, cestodos e nematodos) e artrópodos. Ademais, segundo a súa localización poden ser endoparasitos (tenias) ou ectoparasitos (carrachas, pulgas).
O impacto das diversas zoonoses parasitarias é variable, segundo a prevalencia e gravidade da patoloxía que producen. A distribución e endemicidade garda relación coas diferentes condicións ambientais de diferentes zonas do mundo, características socioeconómicas e hábitos poboacionais.
A lista de enfermidades de declaración obrigatoria inclúe algunhas destas zoonoses parasitarias, mentres outras non están suxeitas a vixilancia, o cal dificulta determinar o seu impacto. Este artigo recolle as zoonoses parasitarias de declaración obrigatoria en España.
A criptosporidiose
Está causada polo protozoo Cryptosporidium parvum, que afecta o humano e a tenreiros e cordeiros novos. Existe outra especie, Cryptosporidium hominis, que infecta case exclusivamente a humanos.
Este microorganismo transmítese por vía fecal-oral, por inxestión de ooquistes infecciosos, contacto directo con persoas ou animais infectados ou por auga e alimentos contaminados. Os seus quistes poden sobrevivir durante meses en chan húmido ou auga e soportar condicións ambientais adversas durante longos períodos de tempo.
A enfermidade pode ser asintomática ou causar molestias intestinais con diarrea. Adoita resolverse espontaneamente, pero en persoas inmunodeprimidas pódense desenvolver cadros graves e ser potencialmente mortal.
A giardiase
A infestación polo protozoo chamado Giardia lamblia, Giardia intestinalis ou Giardia duodenalis afecta tanto a humanos como a animais (cans, gatos, vacas e ovellas). No medio ambiente, os principais reservorios do parasito son as augas superficiais.
Os quistes de giardia poden sobrevivir durante longos períodos de tempo no medio ambiente e a cloración da auga por si soa non pode inactivarlos. Transmítese por contacto persoal con pacientes ou animais infectados ou por exposición a alimentos ou auga contaminados. Os bebés e os nenos corren un risco particularmente maior de infección.
As persoas infectadas poden permanecer asintomáticas ou desenvolver diarrea aguda ou crónica. Pode producirse tamén hinchazón, fatiga e mala absorción de vitaminas e graxas.
A hidatidose
Esta enfermidade zoonótica está causada pola etapa larval (quiste hidatídico) da tenia Echinococcus granulosus. As formas adultas viven no intestino do hospedador definitivo, o can (tamén raposos), que elimina ovos coas feces. Eses ovos poden ser inxeridos polos hospedadores intermediarios, ovellas, cabras, porcos e humanos.
Os ovos eclosionan e liberan as larvas no duodeno, que traspasan a barreira intestinal e migran a certos órganos (fígado, pulmón, ril, encéfalo) onde formarán quistes. Os cans inféctanse pola inxestión de vísceras crúas de hospedadores intermediarios infectadas con quistes.
A mala hixiene de mans, o contacto próximo con animais infectados e o consumo de alimentos mal cocidos e sen lavar previamente contaminados con ovos de equinococo (por exemplo, verduras) son factores de risco. Á parte de limpar mellor os alimentos e cociñar as carnes, a desparasitación regular dos cans e correcta eliminación das súas feces son unha ferramenta para a prevención da hidatidose.
Os síntomas son diferentes segundo o órgano afectado e maniféstanse debido ao aumento de tamaño dos quistes. O tratamento, segundo o caso, pode requirir cirurxía e uso de medicamentos antihelmínticos específicos.
A leishmaniose
Esta enfermidade causada por protozoos do xénero Leishmania transmítese por picadura de mosquitos dos xéneros Phlebotomus (Europa, África e Asia) ou Lutzomyia (América). Os reservorios son principalmente cans, pero tamén outros mamíferos.
A leishmaniose maniféstase de diferentes formas. A forma cutánea causa chagas na pel que a miúdo se curan soas nuns poucos meses. A forma mucocutánea produce lesións máis profundas a nivel mucosa. A leishmaniose visceral causa unha enfermidade sistémica que se presenta con febre, malestar xeral, perda de peso e anemia, inflamación do bazo, o fígado e os ganglios linfáticos.
A mellor maneira de previr a leishmaniose é evitar a exposición ao vector, o diagnóstico precoz e o manexo adecuado dos casos, tanto de humanos como de animais domésticos que actúen como reservorio e mediante medidas de control do vector e do reservorio zoonótico. Existen fármacos para tratala, pero non hai vacinas comercializadas para humanos. Só hai vacinas fronte á leishmaniose canina, aínda que a súa eficacia é aínda controvertida.
A toxoplasmose
Os gatos son o principal reservorio do parasito causante desta enfermidade que é o protozoo Toxoplasma gondii. Estes microorganismos excretan quistes no medio ambiente capaces de infectar a moitos animais e aos humanos. Os quistes de toxoplasma poden sobrevivir no medio ambiente durante moito tempo.
A infección prodúcese ao comer carne pouco cociñada infectada con quistes (especialmente porco e cordeiro), ao inxerir quistes presentes en alimentos (verduras mal lavadas) ou en auga contaminadas, por inxestión de feces de gatos infectados ou por transmisión directa de nai a fillo durante o embarazo.
A infección non adoita producir síntomas en humanos ou estes son moi leves. Con todo, a enfermidade pode ser grave en persoas inmunocomprometidas ou se se produce durante o embarazo. En infeccións conxénitas o parasito pode causar malformacións en ollos ou cerebro (con efectos invalidantes no individuo) ou resultar en aborto ou morte perinatal. A toxoplasmose conxénita pódese previr mediante cribado xestacional e adopción de medidas de profilaxe.
A triquinelose ou triquinose
Trátase dunha zoonose causada por nematodos pertencentes ao xénero Trichinella, un parasito que inicialmente se localiza no intestino e dá lugar a unha nova xeración de larvas que migran aos músculos, onde se enquistan. Moitos animais poden actuar como reservorios, pero os máis frecuentemente implicados nos casos de infección humana son os porcos, os cabalos e o xabaril.
A infección prodúcese por vía exclusivamente alimentaria, a través do consumo de carne crúa ou pouco cocida que contén as larvas do parasito. En humanos, o cadro clínico varía desde casos asintomáticos ata casos particularmente graves e mesmo mortes. Os síntomas clásicos caracterízanse por diarrea, dor muscular, debilidade, sudoración, edema das pálpebras superiores, fotofobia e febre.
Existen fármacos antiparasitarios para tratar a infección. A prevención da triquinose baséase nunha inspección precisa de todos os porcos e cabalos sacrificados, o cal é obrigatorio en Europa. A carne importada e de animais silvestres presenta un maior risco e débese desaconsellar o seu consumo cru ou pouco cociñado.
Enfermidades transmitidas por piollos e carrachas
A lista de enfermidades de declaración obrigatoria de España recolle tamén outras enfermidades zoonóticas que son transmitidas por ectoparasitos como carrachas ou piollos, pero cuxo axente causal é en realidade unha bacteria (xéneros Rickettsia, Borrelia) ou virus (Flavivirus). Estas son a encefalite transmitida por carracha, a febre recorrente transmitida por carracha e a febre exantemática do Mediterráneo.
A transmisión prodúcese xeralmente cando o ectoparasito se nutre dun animal infectado (con eses virus ou bacterias) e despois faino dun humano, inoculándolle no proceso virus ou bacterias, que son os que producirán a enfermidade.
Millóns de casos no mundo
O número de casos confirmados en Europa de zoonoses parasitarias pode ir dun centenar (triquinose) a superar os 14.000 e 19.000 (criptosporidiose e giardiase, respectivamente). Os casos de leishmaniose ou de toxoplasmose conxénita roldan os 200 ao ano e os de hidatidose os 400.
Noutros países, a leishmaniose e a hidatidose inclúense entre as denominadas enfermidades desatendidas, que son un conxunto de patoloxías infecciosas (causadas por virus, parasitos e bacterias) que afectan as poboacións máis pobres e con limitado acceso a asistencia sanitaria.
Calcúlase que cada ano hai entre 700.000 e 1 millón de novos casos de leishmaniose no mundo, mentres que a prevalencia da hidatidose nalgunhas áreas chega ao 10%. Calcúlase que a suma dos custos anuais do tratamento da hidatidose e as perdas para a industria gandeira ascende a 3.000 millóns de dólares (uns 2.950 millóns de euros).
Medidas preventivas
A prevención depende do tipo de parasito e da súa forma de transmisión. Ademais das indicacións específicas para cada un, hai que prestar especial atención á limpeza de vexetais, consumo de verduras crúas e cociñado de carnes, que deben consumirse ben cocidas. Métodos como a salgadura, a curación, o afumado e o marinado non son tratamentos efectivos para destruír parasitos ou quistes.
Así mesmo, é importante seguir normas básicas de hixiene como lavar as mans antes de comer e despois de ir ao baño.
Tamén é fundamental o manexo e tratamento axeitados das augas. Débese evitar o uso de excrementos de animais como abono, e en xeral manipular con coidado as feces dos animais domésticos e evitar que os nenos entren en contacto con elas.
*Leticia E. Bartolomé del Pino é profesora da área de Ciencias da Saúde da Universidade Internacional de Valencia.
Cláusula de divulgación: Leticia E. Bartolomé del Pino non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
