Entre os anos 1990 e 2000 produciuse un desastre nas poboacións de voitres en Asia (principalmente en India e Paquistán) que inmediatamente suscitou a preocupación de científicos e conservacionistas. As poboacións de tres especies de voitres (Gyps bengalensis, Gyps indicus e Gyps tenuirostris) declinaron nun 95%. Especies tan abundantes como o voitre dorsiblanco bengalí, con poboacións estimadas en 80 millóns de exemplares na década dos 80, case chegaron ao bordo da extinción en só 20 anos.
Determinar as causas que, en menos dunha década, provocaran a práctica extinción destas tres especies de voitres era unha cuestión prioritaria para os científicos. Pero non foi ata 2004 cando un grupo de investigadores desvelaron en Nature o causante da repentina regresión poboacional: o diclofenaco. Este antiinflamatorio non esteroideo (AINE) utilizábase de maneira extensa en animais domésticos en Asia.
O fármaco ocasionaba un fallo renal nos voitres que inxerían os cadáveres tratados con este medicamento poucas horas despois de ser administrado. Morrían por gota visceral.
Consecuencias ecolóxicas, sanitarias e culturais
A desaparición das poboacións de voitres e, por tanto, dos importantes servizos ecosistémicos que estas especies proporcionan pronto comezaron a notarse. A acumulación de prea non consumida provocou a proliferación de cans asilvestrados, ratas… que conlevaron efectos colaterais como o incremento de casos de rabia.
Un estudo realizado na India cuantificou economicamente o impacto que tivo a desaparición das poboacións de voitres. De acordo cos investigadores, os custos anuais de remuneración a médicos e compensación laboral asociada con casos rabia humana transmitida por mordeduras de cans salvaxes, implicaban un custo anual de 2.430 millóns de dólares.
Doutra banda, a comunidade Parsi que proporciona os seus mortos aos voitres a través das denominadas Torres do Silencio atopouse co problema de que non había voitres suficientes para facer desaparecer aos cadáveres que se amoreaban nesas localizacións. O problema tivo por tanto, unha vertente ecolóxica, sanitaria e cultural.
Tras as evidencias achegadas pola comunidade científica, en 2006 prohibíase o diclofenaco en India, Paquistán e Nepal e 4 anos máis tarde, en 2010, en Bangladesh. A solución era simple porque a prohibición deste medicamento podía ser rapidamente substituída por outro produto (meloxicam) coas mesmas propiedades, pero sen efectos nocivos para as aves. E efectivamente, nalgúns anos comezaron a recuperarse lentamente as súas poboacións.
O diclofenaco chega a España
A pesar de todos estes antecedentes, en 2013 autorizouse en España a comercialización do diclofenaco. O asombro da comunidade científica nacional e internacional, así como os colectivos ecoloxistas e conservacionistas foi maiúsculo.
Lembremos que España alberga máis do 90% das poboacións de voitres da Unión Europea. As catro especies de aves preeiras presentes na península ibérica son o voitre leonado (Gyps fulvus), quebraosos (Gypaetus barbatus), voitre branco (Neophron percnopterus) e voitre negro (Aegypius monachus).
Estes animais proporcionan importantes servizos ecosistémicos. Por exemplo, con respecto aos servizos reguladores (consumo de calaza), soamente a fracción reprodutora de aves preeiras en España pode chegar a consumir máis de 8.000 toneladas de biomasa animal anualmente. Isto pode supoñer un aforro económico estimado en 1,5 millóns de euros.
Doutra banda, ao prescindir dos servizos naturais e gratuítos proporcionados polos voitres, soamente o transporte que supón a recollida de cadáveres implica a emisión de 77.000 toneladas de CO₂ na atmosfera e uns pagos anuais en concepto de seguros para Administracións e gandeiros que ascenden a 47 millóns de euros.
Aparece o primeiro voitre morto por diclofenaco en España
En setembro de 2020 apareceu en Cataluña un voitre negro morto no niño. A análise química dos seus tecidos e os achados postmortem obtidos no Instituto de Investigación en Recursos Cinexéticos IREC (CSIC-UCLM-JCCM) determinaron que morreu por exposición ao diclofenaco.
Anteriormente, catro voitres leonados foran envelenados con flunixin (outro antiinflamatorio) e o seguimento dos cadáveres de animais dispoñibles para os voitres en España mostrou que algúns cadáveres contiñan residuos de tres AINE veterinarios, incluídos o diclofenaco e o flunixin, ambos os coñecidos por ser tóxicos para os voitres.
É evidente que as regulacións destinadas a controlar o método de eliminación dos cadáveres non protexen aos voitres da exposición a drogas tóxicas. A primeira noticia dunha morte por diclofenaco confirma aínda máis a ameaza que representa este fármaco se permanece en uso veterinario, xa que o cadáver foi localizado grazas ao emisor GPS que levaba. Isto implica que outras mortes poden non ser detectadas pola dificultade que supón localizar un cadáver no campo, o que podería supoñer a punta do iceberg de máis casos que pasaron desapercibidos ata a data.
Por todos estes motivos, científicos de institucións europeas publicamos unha carta na revista Science para pedir a prohibición do uso veterinario do diclofenaco en Europa.
Cantos voitres poderían morrer en España por mor do diclofenaco?
Segundo un estudo publicado en 2016, o uso de diclofenaco no gando en España podería provocar unha taxa de mortalidade anual adicional do 0,9% ao 7,7% nos voitres leonados, o que podería supoñer un rango de 715–6.389 voitres mortos por ano.
As autoridades reguladoras da UE e España (e outros países europeos) argumentaron que o diclofenaco non entraría na subministración de alimento para voitres. Existen estritas restricións sobre o aprovisionamento dos puntos de alimentación e comedeiros para os voitres con cadáveres de animais que recibisen medicamentos veterinarios antes de morrer.
Con todo, demostrouse que, aínda que só un 1% das preas dispoñibles estivesen contaminadas con diclofenaco, podería repetirse un escenario como o ocorrido en Asia. Por tanto, non é necesaria moita dispoñibilidade de cadáveres tratados con diclofenaco para ter un impacto importante na súa dinámica poboacional.
O voitre negro intoxicado con diclofenaco é a primeira especie de voitre non pertencente ao xénero Gypsi que se documentou na literatura científica. Ata o de agora só se atopou nas tres especies de voitres asiáticas e en dúas aguias esteparias Aquila nipalensis atopadas mortas en India. As dúas aves tiñan residuos deste medicamento nos seus tecidos e os mesmos signos clínicos de insuficiencia renal observados en voitres do xénero Gyps intoxicados por diclofenaco.
Na Conferencia das Partes do Convenio de Especies Migratorias incluíuse ao diclofenaco de uso veterinario entre os produtos tóxicos que terían que prohibirse mundialmente. Existindo alternativas non nocivas para os voitres como o meloxicam, a solución ao problema resulta sinxela. É tempo de actuar e non esperar a que ocorran máis mortes.
* Antoni Margalida é científico titular do Instituto de Investigación en Recursos Cinexéticos (IREC-CSIC-UCLM).
Cláusula de divulgación: o autor non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declara carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.