Únete á nosa canle de Whatsapp
O naturalista británico Charles Darwin naceu o 12 de febreiro de 1809. Por iso celebramos neste día o Día de Darwin, en homenaxe a un dos científicos máis xeniais da historia. Aínda que non foi o primeiro en defender a idea de que os seres vivos evolucionan, propuxo, xunto con Alfred Russel Wallace, que todos proceden dun antepasado común e que evolucionaron por un mecanismo ao que denominaron “selección natural”.
Nos individuos dunha mesma poboación sempre hai certa variabilidade xenética. Esta ten a súa orixe nas mutacións que ocorren ao azar no xenoma. Ademais, nos organismos de reprodución sexual, por mor da chamada “recombinación” entre os xenomas das células xerminais (espermatozoide e óvulo, na nosa especie) que se unen para dar lugar a un novo individuo.
Así poden aparecer novas especies, ao diferenciarse varias liñaxes a partir dun antepasado común. Iso ocorre por efecto da deriva xenética e a selección natural.
Deriva xenética e selección natural
A deriva xenética consiste nun cambio aleatorio na frecuencia de alelos (variantes dun mesmo xene) que se produce dunha xeración a outra nunha poboación. O normal é que desaparezan os alelos máis raros e aumente a frecuencia dos máis abundantes. É un cambio que non proporciona vantaxes ao grupo no que ocorre. A selección natural, pola contra, si proporciona vantaxes.
A noción de selección natural préstase a un gran malentendido moi frecuente nas súas versións máis populares
A noción de selección natural préstase a un gran malentendido moi frecuente nas súas versións máis populares. Adóitase entender como unha competencia a vida ou morte entre diferentes seres vivos. Segundo esa noción, nesa competencia só sobrevivirían os individuos máis fortes; os débiles desaparecerían. Esa é a idea que alimentou erroneamente o denominado “darwinismo social”.
Esa idea non é correcta. De feito, a aptitude (fitness, en linguaxe evolutiva) vén dada pola reprodución diferencial de individuos que posúen distintas variantes xenéticas. A magnitude clave desde o punto de vista evolutivo non é a supervivencia dos individuos, senón o número de descendentes que deixan con posibilidades de, á vez, alcanzar a idade reprodutiva. Aínda que é certo que un individuo que morre antes de reproducirse non deixa descendentes, tamén o é que pode sobrevivir longo tempo sen logralo nunca.
Desde o punto de vista evolutivo, os individuos con maior éxito son os que deixan unha maior descendencia viable e potencialmente fértil. Aínda que este é un aspecto debatido entre especialistas, pódese aplicar a mesma lóxica non só ao individuo, senón tamén ao xene, á poboación e á especie.
O darwinismo tivo unha importancia enorme nas ciencias naturais. Como afirmou o gran xenetista Theodosius Dobzhanski, “nada en bioloxía ten sentido se non é á luz da evolución”.
A diversidade, morfoloxía e funcionamento dos organismos, así como os roles que cumpren nos ecosistemas, non poderían entenderse se desbotamos a teoría evolutiva. Moitas das enfermidades que nos afectan son consecuencia do noso pasado evolutivo. A resistencia bacteriana aos antibióticos é froito dos mecanismos da evolución. A bioloxía do cancro obedece a esa mesma lóxica.
Copérnico e Darwin
A importancia da teoría da evolución por selección natural non se limita ao ámbito das ciencias naturais, xa que tivo unha gran influencia noutras áreas. Dous grandes achados foron de especial relevancia na historia da ciencia polas súas profundas implicacións filosóficas. O primeiro foi o modelo heliocéntrico do mundo de Nicolás Copérnico, que apartou á Terra do centro do universo e equiparouna co resto de planetas do sistema solar. O segundo foi a teoría da evolución de Darwin.
Antes da teoría darwiniana, o ser humano era o centro e cumio da obra dun creador
Antes da teoría darwiniana, o ser humano era o centro e cumio da obra dun creador. Así é como nos viamos a nós mesmos, polo menos nos países e culturas de Occidente. Ao declarar que todos os seres vivos procedemos dun antepasado común, Darwin colocounos a todos ao mesmo nivel.
Se Copérnico nos afastou do centro do universo, Darwin fixo o propio coa creación do ser humano e resto dos seres vivos. A ese feito debe a teoría da evolución a súa importancia filosófica e cultural. Produciu un cambio fundamental na visión do mundo e da nosa especie. Tan grande, que moitos hoxe aínda non o aceptaron.
A ‘evolución’ do darwinismo
A teoría da evolución non permaneceu inmutable desde a súa formulación. Na primeira metade do pasado século elaborouse a que se coñece como síntese evolutiva moderna, grazas á incorporación das ideas de Gregor Mendel sobre a herdanza e dos elementos básicos da xenética de poboacións. O descubrimento da estrutura molecular do ADN, a mediados de século, permitiu entender o mecanismo básico da herdanza e, polo tanto, da propia evolución.
A finais do pasado século, e no que levamos deste, realizáronse novos achados que seguen enriquecendo a teoría evolutiva e poderían dar lugar a cambios significativos nela. Por unha banda, a xenética molecular ten achegado novidades cruciais na forma en que entendemos hoxe os mecanismos da herdanza (incluíndo formas de transmisión transgeneracional epixenética), coas súas correspondentes consecuencias evolutivas. Pola outra banda, cada vez temos máis evidencias de que a cultura pode producir fortes presións selectivas na evolución de especies culturais como a nosa.
En definitiva, a teoría da evolución das especies por selección natural é un instrumento fundamental para a comprensión da natureza e da nosa posición nela. Tivo unha influencia enorme. Todo parece indicar que, coas achegas que se fixeron e, seguirán facendo, á súa formulación orixinal, seguirá sendo unha referencia científica e cultural insubstituíble durante longo tempo. Razóns, todas elas, máis que suficientes para celebrar cada 12 de febreiro o nacemento de quen a formulou.
Juan Ignacio Pérez Iglesias é Catedrático de Fisioloxía na Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea.
*Cláusula de divulgación: non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
