Cando lanzamos unha moeda ao aire, sabemos que hai un 50% de probabilidades de que saia cara e outro 50% , cruz. Esa é a mesma sensación que temos fronte a ameaza de sufrir algunhas enfermidades, incluídas as demencias como o alzhéimer. Non sabemos se nos tocará a nós ou non, e calculamos que hai tantas probabilidades de que suceda unha cousa como a outra.
Para ben ou para mal, ese cálculo en realidade non resulta tan sinxelo no que respecta ao alzhéimer. Os científicos aínda non entenden completamente que desencadea a doenza nin por que se desenvolve. É probable que, do mesmo xeito que ocorre con outros trastornos asociados a trastornos do metabolismo, as causas sexan moitas.
Os factores que inflúen no seu desenvolvemento inclúen cambios no cerebro relacionados coa idade e condicionantes xenéticos, ambientais e de estilo de vida. A importancia de calquera destes condicionantes para aumentar ou diminuír o risco pode diferir dunha persoa a outra, pero cantos máis acumulemos, máis serán as probabilidades de sufrilo.
Os factores de risco asociados ao alzhéimer divídense en dous grandes grupos: os non modificables –entre eles, os xenéticos e o envellecemento– e os modificables. Dado que (polo momento) non podemos facer nada para cambiar a nosa idade e a nosa xenética, os segundos son os máis importantes para a prevención da enfermidade. E entre eles, a dieta.
En principio, a influencia do que comemos baséase no seu efecto sobre a obesidade, a diabetes e os trastornos cardiovasculares, que son á súa vez factores de risco para o alzhéimer. É dicir, unha nutrición deficiente aumenta as probabilidades de sufrir esas enfermidades, e telas –ou os seus factores de risco asociados– incrementan ao mesmo tempo os boletos para ter unha demencia. Por iso, desde hai moitos anos suxeriuse que a dieta estaba intimamente relacionada co risco de sufrir alzhéimer.
Menú antioxidante e antiinflamatorio
Diversos estudos de observación amosaron que o consumo de graxas saturadas, graxas trans e azucre está fortemente asociado coa probabilidade de desenvolver o estendido mal. Pola contra, os alimentos que protexen dos factores intermedios tamén nos afastan desta demencia.
Entre eles, atopamos as verduras e froitas, os froitos secos e o peixe, principalmente pola presenza de substancias antioxidantes e antiinflamatorias, como as vitaminas C e E, os polifenoles e os ácidos graxos omega-3.
Ademais, o consumo de aceite de oliva virxe asociouse con melloras na memoria visual e a fluidez verbal en pacientes con demencias. Deste xeito podemos trucar a moeda para que caia máis veces pola cara da protección que pola cruz do risco.
Graxas saturadas, azucre ou sal adoitan ser tamén constituíntes habituais dos alimentos ultra-procesados, polo que serían candidatos a contribuír á aparición desta enfermidade. De feito empeza a haber abundante evidencia científica que proba que o consumo dese tipo de produtos contribuiría ao desenvolvemento das enfermidades que son factores de risco para o alzhéimer.
Primeiras evidencias empíricas
Con todo, ata o pasado mes de xullo non existían estudos que avaliasen directamente a relación entre este tipo de alimentos e a aparición da enfermidade. Agora temos xa dous traballos de observación, que empregaron a clasificación NOVA de ultra-procesados, a máis recoñecida a nivel mundial pola comunidade científica.
“O incremento do 10 % no consumo de ultra-procesados aumenta o risco de todos os tipos de demencia nun 25 %, e o de alzhéimer, nun 14 %”
O primeiro deles, con datos de 3 632 persoas estadounidenses maiores de 60 anos, atopou que o 53 % da inxesta total de enerxía da súa dieta procedía de ultra-procesados. Ademais, os investigadores observaron que o seu consumo asociábase cunha peor fluidez verbal, aínda que non con outras probas cognitivas.
O segundo incluíu a 72 083 participantes, de 55 anos ou máis, que non padecían demencia ao comezo do estudo. Os investigadores empregaron os datos procedentes do estudo UK Biobank do Reino Unido. O resultado principal mostra que un incremento do 10 % no consumo de ultra-procesados aumenta o risco de todos os tipos de demencia nun 25 %, e o de alzhéimer, nun 14 %.
Á espera de novos estudos
Este descubrimento resulta rechamante e está apoiado por unha mostra moi extensa. A pesar diso, o estudo ten algunhas debilidades que merecen a nosa atención. Por exemplo, para avaliar o consumo de ultra-procesados só empregouse un cuestionario de recordo de 24 horas, que foi administrado en 4 ocasións durante 2 anos. Estes cuestionarios recollen os alimentos que cada individuo comeu o día anterior.
Medir a inxesta dietética é difícil e non existe un único instrumento que sexa óptimo para todos os ámbitos. Por iso, adóitase aconsellar a combinación de varios.
En particular, o citado recordatorio de 24 horas, debido á súa dependencia da memoria recente do suxeito de estudo, non está recomendado para anciáns ou suxeitos menores de 12 anos. Así pois, chama poderosamente a atención que se empregou como único instrumento nunha investigación sobre demencias, tendo en conta que un dos síntomas crave é, precisamente, a dificultade para lembrar eventos recentes.
En calquera caso, e a pesar das súas debilidades, estes dous primeiros estudos sobre ultra-procesados e alzhéimer apuntan na mesma dirección: o consumo deses alimentos estaría relacionado co empeoramento das funcións cognitivas e o desenvolvemento da enfermidade.
Haberá que esperar a ter evidencias máis sólidas, pero, de confirmarse os resultados, teriamos na nosa man unha forma máis de facerlle trampas á moeda para que caia ao lado da protección. Unha forma tan simple, pero ao mesmo tempo tan complicada, como é reducir a presenza de alimentos ultra-procesados na nosa dieta.
*Javier Sánchez Perona, científico Titular do CSIC e profesor asociado da Universidade Pablo de Olavide, Instituto da Graxa(IG – CSIC)
Cláusula de divulgación. Javier Sánchez Perona recibe fondos da Interprofesional do Aceite de Orujo de Oliva. É membro de Ciencia Con Futuro.