Unha das citas soadas do físico e matemático inglés lord William Thomson Kelvin rezaba do seguinte modo:
O que non se define non se pode medir, o que non se mide non se pode mellorar, o que non se mellora degrádase para sempre
Así, un dos indicadores máis comúns para controlar o noso estado de saúde é a temperatura corporal, e o termómetro é o instrumento utilizado para a súa medición. Aínda retumban na nosa mente as imaxes de medición de temperatura con sistemas de infravermellos en aeroportos e estacións de tren durante a pandemia da covid-19.
Se a temperatura sitúase entre os 36 e 37,5ºC, considérase un valor normal, mentres que o primeiro sinal de alerta é a partir dos 37,5ºC (febrícula) ou menor de 35ºC (hipotermia). Se se superan os 38ºC, falamos de febre, e con valores superiores a 40ºC xa se considera unha emerxencia médica.
Pero no caso do medio ambiente, como podemos determinar o seu estado de saúde? De que ferramentas dispoñemos para avalialo?
A estas sinxelas preguntas tratan de responder os científicos desde a definición do concepto de desenvolvemento sostible no ano 1987 pola ONU. E fano desenvolvendo diversos indicadores ou conxuntos de indicadores que con diferentes enfoques na medición do impacto ambiental con carácter local, rexional ou mundial tratan de reflectir o estado dos ecosistemas e, en última instancia, o estado de saúde ambiental do noso planeta.
Pegadas ambientais
Estes indicadores teñen unha gran repercusión mediática, pero presentan como desvantaxe o reducionismo ao asociar o impacto nos ecosistemas a través dunha soa categoría ambiental. Serán termómetros significativos cando o impacto ambiental que avalían sexa relevante para o proceso ou produto analizado.
Estes son algúns dos máis utilizados:
- Pegada de carbono. Asociada ao cambio climático, representa os quilogramos de dióxido de carbono equivalente provocado polos gases de efecto invernadoiro emitidos ao longo do ciclo de vida dun determinado sistema. Este indicador é moi relevante nos sistemas de xeración de enerxía, transporte de persoas e mercadorías, así como na produción e consumo de alimentos.
- Pegada hídrica. Asociada ao estrés hídrico e, por tanto, moi relevante en áreas xeográficas con tendencia á seca e desertización. Mide o volume de auga doce ao longo do ciclo de vida dos produtos, procesos ou servizos que consumimos. É relevante no impacto ambiental das cidades, diversos sectores industriais como o téxtil e o forestal, así como na produción agrícola de alimentos.
Indicadores de circularidade
A economía circular é un termo que entrou con forza nas nosas vidas durante a última década. Para cuantificala existen diferentes indicadores, sendo o Indicador de Circularidade de Material (ICM) un dos de maior uso.
O ICM dá un valor normalizado entre 0 e 1 onde os valores máis altos indican unha maior circularidade considerando:
- Entrada no proceso de produción: cuantificación de materiais virxes, reutilizados e reciclados.
- Utilidade durante a fase de uso: canto tempo e como se utilizou o produto en comparación cun produto medio da industria de tipo similar?
- Destino despois do uso: canto material entra en vertedoiro (ou recuperación de enerxía)?, canto se colleita para a reciclaxe e que compoñentes se recollen para a súa reutilización?
- Eficiencia da reciclaxe: como de eficientes son os procesos de reciclaxe utilizados para producir insumos reciclados e para reciclar o material despois do uso?
Ao manexar este tipo de indicadores hai que ter en conta que o termo circular ou biolóxico non é sinónimo de ecolóxico, para iso debe realizarse unha análise de ciclo de vida.
Ciclo de vida e límites planetarios
A transformación das cargas ambientais (residuos, emisións e verteduras) en diversos impactos ambientais —quecemento global, eutrofización, destrución da capa de ozono, ecotoxicidade, acidificación, consumo de auga, uso do solo, etc.—, definidos cos seus correspondentes indicadores —kg de dióxido de carbono equivalente, kg de fosfato equivalente etc.)—, pode realizarse mediante a metodoloxía de análise de ciclo de vida.
Estes valores poden normalizarse e agregarse para definir un único indicador que representa o valor da sustentabilidade ambiental dun sistema como a suma de todos os impactos.
Á súa vez, estes valores poden transformase nos denominados “límites planetarios”, que teñen por obxecto determinar os límites ambientais dentro dos cales pode manterse un medio ambiente seguro e san para a humanidade.
Este método inscríbese no concepto de desenvolvemento de políticas de sustentabilidade global. O seu marco foi analizado por primeira vez polo científico sueco Johan Rockström e colaboradores en 2009.
Día da Débeda Ecolóxica
Desde o ano 1971 estableceuse o Día da Débeda Ecolóxica, que define o día do ano no que a humanidade esgota os recursos naturais dispoñibles para todo o ano —o que a Terra pode rexenerar ese ano—, co que se entra en déficit ou débeda ecolóxica. Este feito está correlacionado coa publicación en 1972 do famoso informe Os límites do crecemento, encargado ao Instituto Tecnolóxico de Massachusetts polo Club de Roma e cuxa autora principal foi Donella Meadows, biofísica e científica ambiental.
O informe poñía de manifesto por primeira vez que se “o actual incremento da poboación mundial, a industrialización, a contaminación, a produción de alimentos e a explotación dos recursos naturais mantense sen variación, alcanzará os límites absolutos de crecemento na Terra durante os próximos 100 anos”. Non cabe dúbida de que estas estimacións científicas son tristes realidades hoxe en día.
O Día da Débeda Ecolóxica foi retrocedendo desde o primeiro ano de medición (1971) que correspondía ao 25 de decembro —practicamente existía un equilibro no planeta entre recursos e necesidades— ata o 1 de agosto para o ano 2024 —aproximadamente necesitaríanse 1,7 planetas para dar resposta á demanda de recursos anuais—.
A distribución por países non é simétrica: os países do hemisferio norte teñen un consumo de recursos notablemente superior aos do hemisferio sur. O comportamento de Iberoamérica é un dos mellores.
Ter datos fiables e representativos son determinantes na medición dos límites planetarios. Esta diagnose é clave para tomar as decisións adecuadas a nivel individual e colectivo para lograr un desenvolvemento sostible que non dane o noso planeta.
*Gumersindo Feijoo Costa é catedrático de Enxeñaría Química no Centro Singular CRETUS da Universidade de Santiago de Compostela.
Cláusula de divulgación: Gumersindo Feijoo Costa non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos máis relevantes máis alá do cargo académico citado.
