Únete á nosa canle de Whatsapp
Ver a alguén cun cigarro nas mans nunha película ou unha serie de televisión é algo pouco habitual, especialmente dende que Netflix se sumou en 2019 a unha guerra antitabaco que xa empezaran a poñer en marcha hai tempo as grandes produtoras de Hollywood. Con todo, a pesar da medida, o hábito de fumar segue estando presente nas rúas moito máis do desexable.
O impacto que ten o consumo de tabaco na saúde é devastador. Cada ano, máis de 8 millóns de persoas falecen no mundo por mor do tabaco, e ao redor de 1,2 millóns son consecuencia da exposición ao fume de tabaco en non fumadores.
Só en España, o tabaco é responsable de 56.000 mortes anuais
Só en España o tabaco é responsable de 56.000 mortes anuais, o que supón o 13,7% de toda a mortalidade. En 2020 fumaba o 22,1% da poboación adulta española e aínda esta cifra non é inferior ao número de exfumadores que alcanzaba o 22,0% ese mesmo ano.
Respecto a os mozos e adolescentes de 14 a 18 anos de idade, en 2021 o 23,9% consumira tabaco nos últimos 30 días, o que indica a enorme facilidade de acceso a esta substancia a pesar da prohibición da súa venda aos menores de idade. Afortunadamente, tanto nos máis novos como na poboación adulta, a prevalencia de consumo de tabaco está a diminuír.
Reducir a porcentaxe de fumadores a menos do 5%
España foi un dos primeiros países europeos en poñer en marcha, en xaneiro de 2006, unha lei integral para o control do tabaquismo, modificada posteriormente en 2010. Estas regulacións, desenvolvidas baixo o paraugas do Convenio Marco da Organización Mundial da Saúde para o Control do Tabaco e que España ratificou en 2005, lograron diminuír de forma radical a exposición ambiental ao fume de tabaco en espazos públicos.
O convenio propoñía numerosas e ambiciosas medidas para o control do tabaquismo co obxectivo de minimizar a epidemia. Entre elas, conseguir espazos 100% libres de fume, prohibir totalmente a publicidade do tabaco, aumentar os impostos, introducir advertencias sanitarias no empaquetado dos envases e facilitar o abandono. Con todo, desde a modificación da lei en 2010, España estancouse na implementación destas medidas de prevención e control.
Aínda que a maioría dos países melloraron notablemente os indicadores de tabaquismo, se de verdade queremos conseguir unha sociedade libre de tabaco hai que ser máis ambiciosos. Por iso recentemente xurdiu un novo movemento que expón un cambio de obxectivos.
A estratexia endgame busca o final do consumo do tabaco, máis que o seu control
Esta nova estratexia coñécese como o endgame do tabaco e o seu obxectivo é buscar o final da epidemia máis que o seu control, reducindo a porcentaxe de fumadores a menos do 5%.
A estratexia endgame ten máis posibilidades de ser implantada en países con baixa prevalencia de consumo de tabaco ou con diminucións moi rápidas desta prevalencia. Aínda que non existe un limiar claro, recoméndase estimular de forma real o endgame cando a porcentaxe de fumadores é inferior ao 15%. Tamén é moi importante que a poboación entenda moi ben en que consiste esta iniciativa e que exista un forte apoio social.
Segundo datos da OMS, en Europa Suecia, Noruega e Islandia teñen prevalencias de fumadores diarios inferiores ao 15%, en contraste coas taxas de Francia (28%) ou Grecia (27%). En canto aos países latinoamericanos, mentres Arxentina ou Chile roldan o 20%, outros como México, Colombia ou Perú sitúanse entre un 5% e un 7%.
Menos nicotina, menos puntos de venda e prohibición aos nados desde 2009
Algunhas das principais accións propostas para implementar a estratexia endgame céntranse nos propios produtos de tabaco. Por exemplo, regular para reducir os niveis de nicotina permitiría diminuír a adicción aos cigarros, facilitando aos fumadores abandonar o consumo.
Outra liña interesante son as accións dirixidas ás persoas fumadoras, entre elas as restricións de venda para persoas nadas a partir de certo ano, o que se coñece como “xeración libre de tabaco”.
Non menos importante é actuar sobre o mercado do tabaco limitando o número, as localizacións e o horario dos establecementos de venda.
Nova Zelandia foi o primeiro país que prohibiu a venda de tabaco aos nados despois do 1 de xaneiro de 2009
O último paso sería, evidentemente, prohibir a venda de cigarros. Nova Zelandia foi o primeiro país que aprobou en decembro de 2022 o concepto de “xeración libre de tabaco”, prohibindo vender tabaco de combustión de momento ás persoas nadas despois do 1 de xaneiro de 2009.
Ademais, cidades como Balanga en Filipinas e Brookline (Massachusetts) implementaron leis similares.
Outros países que definiron uns obxectivos específicos de endgame foron Irlanda, Suecia, Reino Unido, Escocia, Australia, Finlandia, EE. UU. e Canadá.
Endgame en España
En España existe unha Declaración Endgame 2030 elaborada por máis de 60 entidades e organizacións sanitarias que inclúe accións a curto e medio prazo para canalizar o final da epidemia de tabaquismo. Moitas delas son propostas que outros países xa puxeron en marcha nas súas estratexias de control deste factor de risco.
Con todo, a realidade é que España ten aínda unha alta prevalencia de fumadores. E tendo en conta que o descenso nos últimos anos foi de apenas un 0,5% anual, o obxectivo de chegar ao 5% de consumidores de tabaco atrasaríase ata o ano 2055-2060.
En calquera caso, non se pode planificar o endgame sen un proceso de transición onde se implementaron con máis efectividade as accións baseadas no Convenio Marco da Organización Mundial da Saúde. No caso de España as políticas actuais son claramente insuficientes e conviría desenvolver con maior forza moitas das medidas de control. Concretamente ofrecer máis axudas para deixar de fumar e incrementar os impostos do tabaco, destinando unha porcentaxe deste imposto para a prevención e control deste problema de saúde.
Ademais, conviría regular o empaquetado xenérico para reducir o atractivo do produto, restrinxir a venda ás expendedurías de tabaco, conseguir unha hostalería 100% libre de fume en espazos interiores e exteriores, regular a publicidade nas redes sociais, introducir a limitación do consumo de tabaco no transporte privado e realizar campañas de prevención dirixidas aos grupos de maior risco.
Ademais destas accións, necesítase que a poboación entenda o significado do endgame para conseguir un forte apoio social, tal e como se logrou coa primeira lei de control do tabaquismo de 2005.
Sen a implantación destas medidas, o endgame do tabaco en España non pasará de ser unha mera aspiración en lugar de ser un plan real e viable como o é xa noutros países.
Artigo escrito co asesoramento da Sociedade Española de Epidemioloxía.
*Iñaki Galán Labaca é médico epidemiólogo na área de factores de risco de enfermidades crónicas do Instituto de Salud Carlos III. Julia Rey Brandariz é investigadora en Epidemioloxía e Saúde Pública da Universidade de Santiago de Compostela.
Cláusula de divulgación: Iñaki Galán Labaca recibe fondos do Instituto de Salud Carlos III e do Plan Nacional sobre Drogas do Ministerio de Sanidade. É socio da Sociedade Española de Epidemioloxía, Asociación Madrileña de Saúde Pública, e Sociedade Española de Saúde Pública e Administración Sanitaria.
Julia Rey Brandariz recibe fondos do Ministerio de Universidades. É socia da Sociedade Española de Epidemioloxía.
