O pasado 5 de xuño de 2024 o mundo tremeu ante a posibilidade de atoparse na antesala dunha nova ameaza epidemiolóxica. O Goberno de México e a Organización Mundial da Saúde (OMS) deron a coñecer a través dos seus medios oficiais a morte dun home, de 59 anos de idade, infectado polo virus da influenza subtipo AH5N2, asociado a gromos de gripe aviaria.
O deceso tivo lugar o 24 de abril no Instituto Nacional de Enfermidades Respiratorias. Trátase do primeiro falecemento dun humano no mundo por mor desta variante AH5N2, aínda que xa se rexistraron casos a partir doutros subtipos de gripe aviaria. O máis preocupante é o AH5N1, que saltou con frecuencia a mamíferos e, desde hai máis dun ano, está a se transmitir entre eles.
Desde un primeiro momento, as voces autorizadas non deixaron de alternar as mensaxes tranquilizadores cunha chamada á vixilancia epidemiolóxica. Non entremos en pánico, pero sen deixar de estar alerta.
Vixilancia de granxas e humidais
No comunicado conxunto, emitido o 5 de xuño pola Secretaría de Saúde, a Secretaría do Medio Ambiente e Recursos Naturais e a Secretaría de Agricultura e Desenvolvemento Rural, sinálase que ata o momento non se identificaron máis casos en humanos e que estas dependencias implementaron severos protocolos.
Estes incluíron, entre outras medidas, o rastrexo de casos de enfermidades respiratorias, análises de datos para detectar cambios nas tendencias epidemiolóxicas en México, así como a vixilancia de granxas próximas ao domicilio do falecido e de aves silvestres de humidais da zona.
Un día despois do comunicado, o goberno de México, por conduto do seu secretario de Saúde, Jorge Alcocer, aclarou que o paciente en cuestión non falecera por mor da influenza, senón pola multiplicidade de comorbilidades que viña padecendo e que se agudizaron nas últimas semanas.
O home non estivera en contacto con aves e permanecía desde había tres semanas nun hospital con varias patoloxías e múltiples síntomas: febre, dificultade respiratoria, diarrea, náuseas e malestar xeral.
Estas circunstancias —caso illado, comorbilidades, ausencia de síntomas entre persoas en contacto— alentaron versións que descartan a gripe aviaria como causa do deceso ou o relacionan cunha infección “derrame”. Esta prodúcese cando o virus infecta a un humano desde un “hóspede” doutra especie, pero resulta incapaz de seguir transmitíndose.
Independentemente de se esta morte foi directamente atribuíble ou non a dita infección, resulta fundamental robustecer e prolongar a vixilancia epidemiolóxica respecto diso, polos cinco motivos que expoñemos a continuación.
A influenza aviaria é moi letal
Aínda que por agora é excepcional, a trasmisión de influenza aviaria aos humanos pode ter un comportamento altamente letal. No caso das infeccións por virus dos subtipos A(H5) e A(H7N9), a letalidade é superior á das infeccións por gripe estacional.
O principal factor de risco para a transmisión de aves a humanos é o contacto directo ou indirecto con animais infectados ou con ambientes e superficies contaminadas por feces. Quitarlle as plumas, a manipulación de cadáveres de aves de curral infectadas e a preparación de aves de curral para o consumo, especialmente en contornas domésticas, tamén poden ser factores de risco”
868 casos causados pola variante H5N1 nos últimos 20 anos
Os subtipos virais de gripe aviaria que causaron infeccións en humanos foron H5, H6, H7, H9 e H10. Deles, os máis frecuentemente reportados foron A(H7N9) A(H5N1) e A(H5N6), os dous últimos considerados de alta patoxenicidade. Desde 1997 notificáronse infeccións humanas por A(H5N1) de alta patoxenicidade en 23 países, o que provocou pneumonía grave e morte en aproximadamente o 50% dos casos. Desde 2014 notificáronse infeccións en seres humanos por A(H5N6) de alta patoxenicidade en dous países, con mortes en máis do 40% dos casos.
A OMS reportou 868 casos acumulados (2003-2023) de influenza aviaria en humanos causada por H5N1, dos cales morreron 457, o que representou unha letalidade do 52,6%.
A infección esténdese entre mamíferos
Nos últimos anos, incrementáronse os casos de infección por virus de influenza aviaria noutras especies animais, particularmente mamíferos. Isto podería, á súa vez, incrementar o risco para o ser humano. Un exemplo é o gromo actual en gando bovino que enfrontan varios estados de Estados Unidos, nos cales se identificou o virus tamén en leite non pasteurizado, con infeccións secundarias confirmadas en humanos.
O risco de contaxio entre humanos pode chegar a ocorrer
Aínda que polo momento non se documentou propagación sostida de influenza aviaria de humano a humano (independentemente do subtipo responsable), este risco existe e, hipoteticamente, é maior canto máis circulen os patóxenos. Se se chega a producir o contaxio entre persoas, terá que ver con cambios xenómicos como mutacións. Estas preséntanse con maior frecuencia e celeridade nos virus ARN, como é o caso dos virus de influenza, ou por recombinacións. Un exemplo é a que deu orixe ao subtipo H1N1, responsable da pandemia do 2009.
A variante AH5N2 está presente en México desde hai 30 anos
Ao analizar a evolución dos virus de influenza aviaria en México, o Servizo Nacional de Sanidade, Inocuidade e Calidade Agroalimentaria (SENASICA) reportou que o AH5N2 de baixa patoxenicidade ingresou a finais de 1993, probablemente por aves migratorias acuáticas infectadas. Logo mutou a alta patoxenicidade en decembro de 1994.
En 2006 illouse un virus H7N3 de baixa patoxenicidade en patos migratorios. En outubro de 2022, a variante AH5N1 ingresou en México a través de aves silvestres procedentes de América do Norte. En setembro de 2023, presentouse un novo gromo de AH5N1 en Tototlán, Jalisco.
Con respecto ao caso humano que nos ocupa, o único escenario probablemente relacionado corresponde ao rexistro de influenza aviaria AH5N2 de alta patoxenicidade nun traspatio de Michoacán. É dicir, unha vivenda familiar na cal se explotan aves para o autoconsumo dos seus produtos e subprodutos.
Preguntas desafiantes para a nosa actividade científica futura
Esta exposición de motivos revela a importancia de extremar as medidas de vixilancia, pero tamén deixa no aire unha serie de interrogantes. Existe protección “cruzada” das vacinas anti-influenza actualmente utilizadas para o humano contra virus de orixe aviaria altamente patóxena? Débense deseñar vacinas anti-influenza “pan-subtipos” incluídos virus de orixe aviaria? Os antivirais anti-influenza actualmente utilizados para humanos (oseltamivir, zanamivir, peramivir, baloxavir) son suficientemente terapéuticos contra virus aviarios de alta patoxenicidade?
Cando os infectólogos ou epidemiólogos nos preguntamos a causa e magnitude dunha hipotética próxima pandemia, non podemos deixar de pensar con preocupación en influenza aviaria de alto grao de patoxenicidade. A prevención sempre deberá prevalecer sobre a contención e a terapéutica.
Fagamos desde todas as nosas trincheiras un esforzo supremo para fomentar, non só a saúde pública e a sanidade internacional, senón tamén “unha saúde” (saúde humana, saúde animal, saúde ambiental) en toda a extensión do concepto.
*Héctor Raúl Pérez Gómez é especialista en Infectoloxía, doutor en Investigación Clínica e Investigador Nacional (SNI) na Universidade de Guadalajara.
Cláusula de divulgación: Héctor Raúl Pérez Gómez non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
