En 1882 o médico alemán Friederich Trendelemburg conseguía levar a cabo con éxito a primeira extirpación dun tumor de páncreas. Pero non foi ata 1940 cando o estadounidense Allen Whipple conseguiu realizar por primeira vez unha pancreatoduodenectomía nunha única etapa. Trátase dunha cirurxía moi complexa que consiste en extirpar, xunto co tumor, a porción de estómago, intestino e outros órganos próximos invadidos polas células tumorais, reconectando o sistema dixestivo. Esta cirurxía coñécese tamén como procedemento de Whipple, na súa honra, e supuxo un fito no tratamento do cancro de páncreas.
Na actualidade, a extirpación do tumor segue sendo o tratamento de referencia e o máis eficaz, a condición de que o tumor non estea nunha fase moi avanzada e a cirurxía non supoña un risco.
Outras opcións
O problema é que só un 20% dos tumores son diagnosticados en estadios (etapas) temperáns. Se o tumor xa non se pode extirpar (nos estadios máis avanzados), pódese levar a cabo unha cirurxía paliativa para aliviar os síntomas ou evitar complicacións como a obstrución do intestino. Pero neste caso hai que recorrer a outras alternativas terapéuticas, como a quimioterapia ou a radioterapia, para tentar reducir o tamaño e o avance do tumor. A quimioterapia e a radioterapia pódense utilizar tamén antes e despois da cirurxía en tumores que se poden extirpar.
O principal problema no cancro de páncreas é que a eficacia destes tratamentos é moi limitada e a taxa supervivencia a 5 anos non supera o 10%. Por tanto, o cancro de páncreas segue sendo un dos máis letais na actualidade que afecta principalmente os países desenvolvidos. En Europa e Estados Unidos supón a terceira causa de morte por cancro e a nivel mundial ocupa o sétimo posto.
“A taxa de supervivencia a 5 anos non supera o 10%”
Necesítanse urxentemente novas terapias que permitan converter este tumor tan agresivo nun tumor “farmacolóxicamente accesible”. A boa noticia é que ditas terapias poderían chegar nos próximos anos grazas ás numerosas investigacións que se están levando a cabo na actualidade.
O páncreas e o adenocarcinoma ductal pancreático
O páncreas está composto por dous tipos de células. As células endocrinas, que segregan hormonas ao torrente sanguíneo como a insulina ou o glucagón, esenciais para o metabolismo dos hidratos de carbono (azucres).
E as células exocrinas, que segregan encimas dixestivos, que axudan á dixestión, e o mollo pancreático que contén sales, como o bicarbonato, que neutralizan o ácido procedente estómago. Estes compostos se segregan no conduto pancreático e de aí pasan ao intestino. Podemos velo ilustrado no seguinte vídeo.
Aproximadamente, o 90% dos tumores de páncreas afectan as células exocrinas. A gran maioría localízanse nas células que segregan o mollo pancreático. Isto dá lugar a un adenocarcinoma ductal pancreático (ACDP), o tumor máis frecuente e agresivo e sobre o que falaremos aquí.
O carcinoma de células acinares é outro tumor exocrino que afecta as células que producen os encimas, ou células acinares, pero supón unha porcentaxe moi pequena dos tumores pancreáticos exocrinos. Doutra banda, os tumores de células endocrinas adoitan ter un mellor prognóstico e son moito máis fáciles de tratar. Un exemplo é o tumor neuroendrocrino pancreático, que afecta as células onde se producen as hormonas.
“Os tumores de células endocrinas adoitan ter un mellor prognóstico”
Hai determinados factores que confiren risco a padecer cancro de páncreas, como fumar, a obesidade, a diabetes, pancreatite crónica, predisposición xenética, antecedentes familiares de cancro de páncreas ou consumo elevado de alcol.
Ademais, o risco de padecer ACPD aumenta coa idade e é maior en homes que en mulleres.
Dificultades para tratar este tipo de cancro
Hai tres principais motivos polos que o ACDP é un cancro tan agresivo. O primeiro é a súa dificultade para diagnosticalo en fases temperás. O segundo, o rápido avance do tumor e metástase. O terceiro, a resistencia á quimioterapia.
É habitual que este cancro se detecte en fases avanzadas debido á falta de síntomas ou a aparición de síntomas pouco específicos ao comezo da enfermidade que poden confundirse con outras patoloxías. Os síntomas habituais son náuseas, cambios nos hábitos intestinais, dor abdominal ou de costas, perda de peso sen explicación aparente, ictericia.
Resistencia a fármacos quimioterápicos
Cando se atopa nunha fase moi avanzada e o tumor non é extirpable, a quimioterapia pasa a ser a alternativa terapéutica. Pero o ACDP desenvolveu complexos mecanismos moleculares que lle permiten adquirir resistencia aos fármacos quimioterapéuticos e evadir o sistema inmunitario, o cal ten un papel moi relevante no recoñecemento de células tumorais e na súa eliminación.
Aínda que o proceso tumoral se inicia por mutacións nun pequeno grupo de xenes, as células tumorais sofren tamén unha serie de cambios epixenéticos e a activación de diversos roteiros de sinalización celular que fan que poidan proliferar, adquirir resistencia a fármacos e manter un ambiente inmunosupresor.
Ademais, tamén desenvolven un tecido que rodea e sostén ás células (estroma) moi denso, que dificulta a chegada dos fármacos ao tumor, e favorecen a diseminación aos tecidos, órganos e ganglios linfáticos próximos (metástase temperá).
Por estes motivos, aínda que os tratamentos convencionais son capaces de producir un incremento modesto na supervivencia dos pacientes, non consegue unha supervivencia a longo prazo e moito menos a curación completa.
Que hai de novo para este vello inimigo?
Hai novas terapias dirixidas a interferir con mecanismos moleculares propios do tumor. Estas xa se están empregando en pacientes e podemos atopar varias diferentes.
Un exemplo destas terapias é un tratamento que inhibe as proteínas implicadas na reparación do ADN. Estas proteínas reparan “roturas” do ADN e, cando esas roturas non son reparadas porque as proteínas están inhibidas, as células tumorais morren.
Outro exemplo son os inhibidores de puntos de control. As células tumorais expresan unha proteína na súa superficie que actúa como “freo” dos linfocitos T cando estes tentan atacalas. Desta maneira as células tumorais conseguen evadir ao sistema inmunitario.
Para inhibir esas proteínas protectoras que actúan como “puntos de control”, empréganse anticorpos que se unen a elas e impiden que as células tumorais poidan unirse.
A inmunoterapia
Desta forma os linfocitos T poden activarse e desenvolver unha resposta inmunitaria contra o tumor (anticorpos e linfocitos T citotóxicos). Este tipo de terapias dirixidas a activar o sistema inmunitario para eliminar as células tumorais denomínase inmunoterapia.
Estes fármacos só benefician a unha porcentaxe moi reducida de pacientes e en moitos casos o beneficio é aínda moi limitado. Pero existen numerosas investigacións para desenvolver outras aproximacións terapéuticas que buscan “desarmar” ás células tumorais atacando outros mecanismos moleculares que as fan tan resistentes.
Estas estratexias terapéuticas están dirixidas a inhibir roteiros de activación implicados en resistencia e proliferación; interferir no metabolismo; modificar o microambiente tumoral; e inmunoterapia (vacinas, células CART, etc.).
Todos estes avances en terapia, xunto o futuro desenvolvemento de métodos que permitan un diagnóstico máis temperán do tumor, poderían incluír ao cancro de páncreas na lista dos tumores curables nos próximos anos.
*Rosana Simón Vázquez é doutora en Bioquímica e Bioloxía Molecular e tamén investigadora en Nanomedicina e Inmunoloxía na Universidade de Vigo.
Cláusula de divulgación: Rosana Simón Vázquez non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compaía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
