O problema das infeccións resistentes a antibióticos existe desde hai décadas. Pero foi nos últimos anos cando a poboación en xeral empezou a ser consciente do mesmo.
Clasicamente, as infeccións causadas por algunhas bacterias podían ser tratadas con éxito cun antibiótico en concreto. Agora, en moitos casos, as mesmas volvéronse resistentes non soamente ao devandito antibiótico, senón tamén a moitos outros. A tales bacterias, resistentes a unha ampla gama de antibióticos, dáselles tamén o nome de superbacterias.
A orixe da resistencia múltiple a antibióticos
Para entender por que se xeran bacterias resistentes a practicamente todos os antibióticos existentes é importante considerar algúns aspectos do estilo de vida bacteriano. O diminuto tamaño das bacterias facilita, entre outras cousas, que poida haber grandes poboacións de bacterias mesmo en pequenos volumes. En condicións óptimas, un mililitro dun líquido que permitise o crecemento de bacterias pode chegar a conter entre cen e mil millóns de individuos.
“O diminuto tamaño das bacterias facilita que poida haber grandes poboacións delas”
Tamén é importante considerar a orixe dos xenes bacterianos. Cando unha célula se divide, transmite os seus xenes á descendencia. Con todo, as bacterias tamén teñen outra forma de adquirir xenes: por contacto ao azar entre dúas células. Unha pode pasar a outros diferentes xenes que confiren novas propiedades á receptora. É coma se ao darnos a man entre persoas, puidésemos pasar xenes que, por exemplo, cambiasen a cor dos ollos ou o tipo de pelo. Entre os xenes que as bacterias se transfiren por contacto celular atópanse moitos dos que confiren resistencia a diferentes antibióticos.
En función do anterior, podemos considerar unha poboación de bacterias nun medio ambiente determinado como un mosaico moi numeroso de individuos diferentes, con contidos de xenes moi variables. Nesa poboación haberá individuos resistentes a diferentes antibióticos (de 1 a n). Se engadimos a esa mostra o antibiótico 1, mataremos a todas as bacterias excepto as resistentes ao antibiótico 1. Se engadimos o 2, faremos o mesmo excepto coas resistentes ao 2. Se engadimos unha mestura de antibióticos do 1 ao n, podemos seleccionar aquelas poucas bacterias da poboación que, por combinacións aleatorias de xenes de resistencia, os conteñan todos. Entón seleccionariamos unha superbacteria. De aí a importancia de evitar o uso innecesario de antibióticos.
O impacto da resistencia a antibióticos na saúde humana
Estudos previos expuxeron que no ano 2050 a resistencia a antibióticos pode ser responsable de dez millóns de mortes anuais en todo o mundo.
Máis aló destas previsións, un traballo exhaustivo publicado leste mesmo ano na revista The Lancet establece con precisión o impacto da resistencia a antibióticos na saúde humana durante o ano 2019.
A nivel mundial, a resistencia aos antibióticos asociouse a 4,95 millóns de mortes, que se puideron evitar se as persoas afectadas non se infectaron tanto de maneira directa como indirecta (infeccións debidas a intervencións cirúrxicas, accidentes, etc.). Así mesmo, atendendo os casos de infeccións directas, a multirresistencia foi responsable de 1,27 millóns de mortes, que se poderían evitar se as bacterias causantes das mesmas fosen sensibles a antibióticos no canto de resistentes.
A nivel mundial, a resistencia aos antibióticos asociouse a 4,95 millóns de mortes
As mortes asociadas a microorganismos multirresistentes foron superiores ás causadas pola malaria e polo virus da SIDA. En calquera caso, é evidente que a multirresistencia a antibióticos ten un impacto moi importante na saúde global.
Que tipos de infeccións representan unha maior ameaza?
As infeccións respiratorias, seguidas das septicemias, as infeccións da cavidade abdominal e as do tracto urinario son as responsables de moitos dos casos.
Poucos tipos de microorganismos son responsables da maioría de infeccións multirresistentes a antibióticos, destacando especialmente algunhas cepas de Escherichia coli, unha bacteria que se localiza no intestino.
A ameaza das infeccións e, por tanto, a das causadas por bacterias resistentes a antibióticos, non é uniforme en toda a poboación, nin por idade nin xeograficamente.
Por exemplo, individuos de idade avanzada, immunosuprimidos ou aqueles que sofren politraumatismos ou outras doenzas e han de ser intervidos cirurxicamente son máis susceptibles ás infeccións e, por tanto, á incidencia de cepas multirresistentes.
Asia austral presenta a menor incidencia de infeccións por este tipo de microorganismos
Por distribución xeográfica, África subsahariana presenta a maior incidencia das infeccións causadas por microorganismos multirresistentes, e Asia austral a menor. A diferenza atribúese á existencia de mellores ou peores condicións sanitarias que restrinxan a incidencia de infeccións.
Un bo sistema sanitario como o europeo ten como consecuencia que a taxa de infeccións sexa máis baixa pero, se se producen, o problema da resistencia e, por tanto, da mortalidade asociada, é o mesmo.
Como reducir a ameaza dos microorganismos multirresistentes
Hoxe en día contemplamos a loita contra a multirresistencia a antibióticos como un plan global que inclúe diferentes accións.
En primeiro lugar, hai que tentar manter o máximo posible a eficacia dos antibióticos dispoñibles. Iso inclúe tanto facer un uso adecuado dos mesmos, como manter as mellores medidas de hixiene posibles na poboación para evitar infeccións.
Con respecto a optimizar o uso dos antibióticos, ademais de utilizalos en clínica humana só cando sexa estritamente necesario, tamén hai que controlar o seu uso no ámbito veterinario, evitando utilizalos indiscriminadamente para previr infeccións.
En segundo lugar, hai que considerar alternativas aos antibióticos existentes que inclúen, entre outras, a xeración de novas moléculas e o desenvolvemento de vacinas específicas contra os patóxenos resistentes a antibióticos.
En resumo, unha adecuada hixiene, o uso adecuado dos compostos antimicrobianos existentes e o investimento na investigación e desenvolvemento de novas moléculas e doutras estratexias tales como a obtención de novas vacinas poden representar a garantía de que a resistencia aos antibióticos non manteña ou mesmo incremente o seu impacto na saúde humana no futuro inmediato.
*Antonio Juárez Giménez é catedrático de Microbioloxía da Universitat de Barcelona.
Cláusula de divulgación: Antonio Juárez Giménez recibe fondos de Fundació la Marató TV3.
