Todos os seres humanos estamos capacitados para experimentar unha ampla variedade de emocións. Estas xorden ao facernos conscientes do que acontece arredor de nós, e das súas implicacións para as nosas vidas e as dos que nos importan. É un dos agasallos que nos ofreceu a evolución, o que demostra o poder dos afectos para sobrevivir na gran complexidade do mundo.
Unha das emocións máis relevantes é o medo, unha resposta complexa asociada á presenza dunha ameaza inminente e que nos prepara para afrontala de maneira eficaz. A pesar de que moitas persoas evitan experimentalo, no noso pasado permitiunos transcender aos innumerables perigos da contorna natural. Naqueles momentos, loitar ou fuxir con inmediatez marcaba a diferenza entre vivir e morrer.
Nas sociedades modernas, con todo, o medo transformouse en algo distinto. As frondosas xunglas de outrora, as amplas estepas e as escuras cavernas, convertéronse nun labirinto de cemento. Xa non é común albiscar a presenza dun depredador nas proximidades ou unha catástrofe natural axexando no horizonte. O que agora nos aterra adoita situarse nalgún punto indefinido do futuro.
Un paso alén do medo
O medo xa non é tan evidente na maioría dos casos, pois obedece a causas sutís. De feito, moitas veces nin se cataloga como medo: responde ao nome de ansiedade. Ambos son fenómenos equivalentes a nivel experiencial. A única diferenza é que o primeiro xorde diante dunha vicisitude inmediata e a segunda, diante a súa expectativa incerta.
A ansiedade, con todo, é un fenómeno natural que todas as persoas experimentan polo menos nalgún grao. Por iso é polo que só se pode considerar patolóxica cando transcende os niveis do tolerable e condiciona a nosa vida cotiá.
Quen padece un trastorno de ansiedade poden vivilo como unha preocupación persistente ou como unha anticipación do que temen. Pero tamén pode manifestarse como unha súbita hiperactivación do seu propio corpo ou como unha necesidade perentoria de fuxir.
Ás veces, a sensación é tan desagradable para quen a experimenta que poden esforzarse moito por deixar de sentila. Isto pode chegar a modificar aspectos esenciais da súa vida e é precisamente neste punto cando chega a converterse nun motivo de atención psicolóxica especializada.
O escenario novo, incerto e ambiguo provocou un aumento da prevalencia de trastornos de ansiedade e depresión
Unha pandemia de ansiedade?
Lamentablemente, os últimos meses fixeron que este problema se recrúe en practicamente todos os países do mundo. A chegada do coronavirus xerou grandes cambios existenciais, desafíos sanitarios sen precedentes –polo menos nas últimas décadas– e irreparables perdas humanas.
Enfrontamos un reto que impón un inxente esforzo adaptativo e que reúne unha serie de propiedades que o fan aínda máis esixente e difícil. Concretamente tres:
- Novidade: ningún de nós vivira previamente unha experiencia similar.
- Ambigüidade: o propio patóxeno supón unha ameaza incerta.
- Incerteza: descoñecemos cando poderemos recuperar a normalidade ou mesmo como será esta cando todo finalice.
Todo iso conflúe cunha notable redución das nosas actividades sociais, coa posible crise económica que se prevé para os próximos anos, coa erosión da situación laboral e coa incipiente necesidade de reciclarnos por novas demandas laborais ou académicas.
Non é de estrañar, por tanto, que aflore a sensación de que carecemos de control sobre como discorren as nosas vidas. Unha experiencia que, ao final, tradúcese nunha sorte de indefensión.
Este escenario incrementou a prevalencia de trastornos de ansiedade e depresión diversos. Ambos poden darse en forma de recidivas ou de novos diagnósticos provocados polo estrés secundario á crise sanitaria.
Estas complicacións de saúde mental foron máis comúns entre quen percibía en si mesmos un pobre estado de saúde xeral. Tamén se reflectiu entre quen tivo algún familiar próximo afectado pola Covid-19.
As consecuencias na esfera emocional son diversas e inclúen problemas clínicos tales como o insomnio, a irrupción de síntomas obsesivo-compulsivos ou o estrés postraumático. Xuntos poden chegar a afectar a máis da metade das persoas que superaron a fase aguda da infección.
Conexión neurolóxica e psicolóxica
Do mesmo xeito, sabemos que os trastornos de ansiedade e depresión comparten bases neurobiolóxicas (rexión frontal) e psicolóxicas (como o alto afecto negativo). Con iso, os longos estados de estrés poden precipitar unha mixtura destes dous fenómenos clínicos.
Moitas veces estes dous síntomas irrompen a nivel subclínico nos días ou semanas posteriores á ameaza, pero evolucionan insidiosamente ata acadar unha magnitude clínica. Isto débese ao acúmulo de novas perdas e ao progresivo abandono de actividades que a persoa valoraba dunha forma positiva.
Nese sentido, os esforzos terapéuticos deben estar orientados á activación condutual. É dicir, a recuperar hábitos significativos e importantes dentro das posibilidades.
Do mesmo xeito, deben promocionar os factores de protección sobre os que temos coñecemento hoxe en día. Entre eles, destacan a resiliencia (capacidade para transcender a adversidade e extraer dela aprendizaxes construtivas), o apoio social ou o fortalecemento dos mecanismos adaptativos nos procesos de duelo.
En definitiva, a saúde mental adquire agora máis que nunca unha importancia capital, e debemos investir tantos esforzos como sexan necesarios por preservala e recuperala.
Joaquín Mateu Mollá é doutor en Psicoloxía Clínica e profesor adxunto na Universidad Internacional de Valencia.
Cláusula de divulgación: