Únete á nosa canle de Whatsapp
Araceli Hidalgo vacinábase fronte á covid-19 o 27 de decembro de 2020. Media España viu en directo aquela inxección. Todas as vacinas que se puxeron dende entón administráronse por vía intramuscular. Transcorreron 20 meses desde entón e a situación nacional e internacional da pandemia é moi diferente.
En decembro de 2020, a porcentaxe de poboación inmunizada era case nula. O planeta estábase enfrontado a unha nova infección sen apenas inmunidade. Salvo uns poucos que, probablemente, tiñan algo de inmunidade cruzada protectora por pasar catarros por coronavirus.
Hoxe temos un panorama radicalmente distinto. Por unha banda, máis dun 90% dos maiores de 12 anos vacináronse de modo completo en España. E doutra parte, as diferentes ondas de contaxios sufridas (sobre todo as dúas últimas ondas, con predominio da variantes e subvariantes de ómicron) deixaron probablemente a máis de dous terzos de poboación con inmunidade natural.
Outras prioridades
Neste contexto, xa non hai as mesmas présas polo desenvolvemento de novas vacinas. Hai moitas candidatas en diferentes fases de investigación, e os fabricantes das que están en uso focalizaron os seus esforzos en desenvolver versións dirixidas fronte ás novas variantes. Así naceron as vacinas bivalentes, que teremos dispoñibles nas próximas semanas.
No primeiro ano da pandemia, a evolución do virus foi lenta, sen consecuencias funcionais. Pero dende 2021 sucedéronse variantes importantes de interese (alfa, beta, delta…), cunha transmisibilidade e unha evasión inmunitaria crecentes. Isto culminou coas liñaxes ómicron. Estamos a asistir a un sensible descenso na eficacia das vacinas (e reforzos) para bloquear as infeccións e a transmisión.
Por outra banda, algúns dos esforzos actuais pasan por investigar unha nova vía de administración das vacinas: a intranasal. É isto tan determinante? Son moi diferentes as consecuencias de introducir unha vacina polo nariz ou mediante unha inxección?
Este camiño é a esperanza de empresas e grupos de investigación que traballan nesa nova vía. En lugar de inxeccións, usaríanse aerosois ou pingas que se poñerían no nariz ou na boca. Recentemente, unha versión inhalada da vacina da compañía CanSino Biologics fronte á covid-19 aprobouse como dose de reforzo en China.
China e India, pioneiras en vacinas intranasais
Segundo a revista Nature e a compañía británica Airfinity, hai unhas 100 vacinas orais ou nasais en desenvolvemento no mundo. En teoría, activan o sistema inmunitario pola mesma vía de entrada que o fai o virus (mucosas das cavidades nasal e bucal). Esta activación permitirá deter rapidamente o patóxeno no seu camiño, antes de que se propague.
Mesmo, no mellor dos casos, poderíase previr a transmisión entre persoas, o que se veu chamando inmunidade esterilizante. Non sería a primeira vez que se administran vacinas por esta vía: xa funciona así una das que se utilizan contra a polio, e tamén se probaron fronte á gripe ou o cólera.
Deses 100 proxectos, hai polo menos 20 prototipos probándose xa en humanos. Non dispoñemos de moitos datos publicados, pero todo fai pensar que –polo menos en modelos animais– si inducen inmunidade esterilizante. E non só para a covid-19: hai resultados tamén prometedores para inmunizar fronte ao VIH en macacos.
A vacina inhalada de CanSino Biologics é exactamente a mesma que se pon por vía intramuscular. Ao incluíla nun nebulizador, o líquido pode inhalarse como aerosois. Mentres, na India aprobouse unha vacina de inoculación primaria (non de reforzo), desenvolta por Bharat Biotech. En ambos os casos son vacinas de adenovirus, e pasaron e superaron os ensaios clínicos en fase III, aínda que aínda non se publicaron.
Os datos da fase II de CanSino revelan que o reforzo inhalado potencia os niveis de anticorpos en sangue máis significativamente que o reforzo intramuscular. Da vacina india só sabemos que, segundo a farmacéutica, os resultados foron “exitosos”. Aínda queda moito por coñecer destes primeiros produtos intranasais, pero o reto de deter a transmisión (efecto esterilizante) parece aínda un listón moi alto.
Hai outros dous fármacos aparentemente en uso: Irán aprobou unha vacina en aerosois fabricada por Razi Vaccine xa en outubro de 2021; repartíronse unhas 5.000 doses ao público, pero non sabemos o resultado. Igualmente, o Goberno ruso afirma desenvolver unha versión intranasal de Sputnik V, pero tampouco hai máis datos dispoñibles.
A vía de administración importa
Cando as vacinas adminístranse intramuscularmente prodúcese unha forte reacción inmunitaria coa chegada ao sangue de células T (as que coordinan a resposta), células B (as que fabrican anticorpos) e anticorpos. Estes últimos son sobre todo do tipo IgG, que teñen moi boa capacidade neutralizante.
Xustamente, a capacidade de neutralizar o virus é unha das funcións máis buscadas, e, aínda que coas vacinas intramusculares conséguense bos niveis en sangue, apenas chegan eses anticorpos ás mucosas.
Son moi desexables os anticorpos do subtipo IgA, os mellor preparados para bloquear o virus na vía de entrada (respiratoria). Ao cabo, por tanto, as células de memoria (T e B) e a presenza de IgA nas mucosas de entrada serán garantes da desexada inmunidade esterilizante. Isto non se consegue con suficiente intensidade na vacinación intramuscular.
Aínda que a administración polo nariz induce unha menor resposta en sangue, esta é potente nas vías de entrada. A mucosa recóbrese de IgA neutralizante e pobóase de células de memoria. Pero, ademais, nas vías respiratorias baixas apréciase a chegada de IgG en boa cantidade.
Recentemente, nun dos ensaios coa vacina intranasal de CanSino, viuse que o reforzo intranasal tras unha inmunización primaria intramuscular é mellor que un reforzo mediante picada, xa que potencia máis os niveis de anticorpos en sangue (non mostrado na figura). Así que a combinación de roteiros de administración pode ser unha pauta para ter en conta como protocolo futuro.
As vacinas intranasales teñen outras vantaxes clínicas e loxísticas. É máis sinxelo almacenalas e transportalas, e non precisan de agullas de inxección. A súa acción é moi rápida, e ao estar as mucosas moi vascularizadas, inducen respostas inmunitarias robustas tanto na mucosa como en sangue.
As vacinas introducidas polo nariz prometen, por tanto, maior eficacia na situación actual que as intramusculares. Mesmo máis que as novas bivariantes, que se irán quedando obsoletas se o virus segue mutando e orixinando novas variantes.
Quizais a última vacina intranasal necesaria sexa española
Entre estas novas vacinas, colocouse unha española, a da empresa Hipra, que contén proteínas recombinantes das variantes alfa e beta. A súa autorización está a atrasarse máis do previsto, e proponse como dose de reforzo (non de inmunización primaria).
Pero moitas das ilusións do desenvolvemento español están postas na vacina do grupo de Luis Enjuanes, Isabel Solá e Sonia Zúñiga, que ten un deseño moi esixente. Ademais de ser de administración intranasal, reúne outras características que a fan aínda máis interesante.
Por unha banda, conterá o ARN completo do virus SARS-CoV-2, no canto de soamente o xene da proteína S (spike). Este carácter, sen dúbida, vaina facer máis fiable fronte a eventuais novas variantes. Algunhas mutacións poden facer que se perda eficiencia en neutralizar a proteína S, pero é moi improbable que o virus mute simultaneamente en todos os seus xenes. Así que se manterá a eficacia fronte a outras partes da súa estrutura.
Pero, ademais, o ARN desta vacina é dos denominados autoamplificables (coñecidos cientificamente como replicóns). Isto significa que o material xenético dentro das nosas células poderase autocopiar entre 1.000 e 5.000 veces. Isto ten dúas consecuencias directas importantes: só será necesario administrar unha dose, e utilizaranse cantidades de ARN ínfimas comparadas coas que se usan na actualidade. O proceso de fabricación será máis eficaz.
As probas nos primeiros animais de laboratorio tiveron un resultado moi prometedor. Agora está a piques de ser probada en macacos e, se todo sae ben, o seguinte paso será o ensaio clínico en persoas. Non sería a vacina máis rápida, pero todos temos a esperanza de que sexa a última necesaria.
*Alfredo Corell Almuzara é catedrático de Inmunoloxía da Universidade de Valladolid.
Cláusula de divulgación: Alfredo Corell Almuzara non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.
