Hai tres décadas, a profesora Martine Vrijheid investigou a prevalencia de malformacións conxénitas preto de vertedoiros de residuos perigosos en toda Europa como parte do seu doutoramento. Descubriu que, efectivamente, había un maior risco. O seu estudo, realizado na Escola de Hixiene e Medicina Tropical de Londres (Reino Unido), xerou aínda máis preguntas.
Os nenos no punto de mira
“Unha das grandes preguntas que me fixeron cando publicamos estes resultados foi: Que faría vostede se estivese embarazada?“, explica Vrijheid, holandesa de nacemento e agora profesora de saúde ambiental e infantil no Instituto de Saúde Global de Barcelona (ISGlobal). “Non podía responder a esa pregunta, así que pensei que necesitabamos datos de maior calidade para dar mellores recomendacións ás mulleres durante o embarazo“, apunta. Desde entón, Vrijheid investiga como a contorna na que medran os nenos pode prexudicar a súa saúde.
A combinación das influencias ambientais e a forma na que o organismo reacciona ante elas denomínase “exposoma“. Ten en conta o que a xente come e fai, onde vive e traballa e como interactúa coa súa contorna física. Inclúese todo, desde a exposición a substancias químicas tóxicas ata os cambios meteorolóxicos. Calcúlase que o medio ambiente é responsable do 70% das enfermidades crónicas que padecen as persoas, sendo a contaminación atmosférica provocada polos combustibles fósiles queimados en fábricas, centrais eléctricas, automóbiles e edificios una das principais causas.
“Un terzo dos casos de asma infantil en Europa poden atribuírse ao aire contaminado”
Por exemplo, un terzo dos casos de asma infantil en Europa poden atribuírse ao aire contaminado, segundo o ISGlobal. “Sabemos que unha gran parte das nosas enfermidades non transmisibles ou crónicas teñen causas evitables no medio ambiente”, asegura Vrijheid.
A investigadora holandesa coordina un proxecto de investigación financiado pola Unión Europea (UE) para cuantificar como afecta o exposoma á saúde dos europeos durante os seus primeiros 20 anos de vida. Denominado ATHLETE, o proxecto, de cinco anos de duración, prolongarase ata finais de 2024.
Sinais temperáns
ATHLETE céntrase nas persoas máis novas para reducir as súas probabilidades de enfermar. “É moito máis eficaz empezar a prevención na infancia ou no embarazo que abordar os factores de risco cando as persoas son maiores. Calquera cousa que ocorra neses primeiros anos pode ter consecuencias máis adiante”, incide. Por exemplo, o crecemento dos órganos do feto, dado que a exposición a determinadas substancias químicas durante o embarazo pode impedir o desenvolvemento dos órganos.
Os investigadores utilizan mostras de sangue, urina e feces para detectar marcadores biolóxicos como os metabolitos, moléculas necesarias para o funcionamento normal das células. O obxectivo é unir os puntos entre as influencias ambientais e a saúde infantil. Segundo Vrijheid, o proxecto xa demostrou que a exposición a contaminantes en etapas temperás da vida pode provocar cambios nos marcadores biolóxicos de nenos sans. Por exemplo, a exposición infantil ao cobre asociouse a un marcador de inflamación. Tamén se atoparon posibles mecanismos de enfermidade para outros contaminantes, como o fume do tabaco e os parabenos, substancias químicas utilizadas como conservantes en cosméticos.
“Para unha gran proporción das nosas enfermidades non transmisibles ou crónicas, existen causas evitables no medio ambiente”
MARTINE VRIHJIED, coordinadora ATHLETE
“Aínda que os nenos aínda non presenten síntomas, se se observan cambios na súa xenética, ou nos seus perfís proteínicos, é posible que nos digan algo sobre o seu futuro risco de enfermar”, afirma Vrijheid.
O obxectivo xeral de ATHLETE é acumular datos e poñer a información a disposición dos investigadores. A través de diversos estudos, o proxecto dará lugar a orientacións sobre accións prioritarias para vixiar e limitar a exposición a contaminantes. Parte deste traballo inclúe o desenvolvemento dun “conxunto de ferramentas” de orientación para os responsables da toma de decisións e as comunidades. En función dos resultados do estudo, Vrijheid sinala que tamén poderían xurdir recomendacións para futuras políticas.
Conxuntos de riscos
ATHLETE é un dos nove proxectos de investigación que buscan avances neste campo como parte da Rede Europea do Exposoma Humano, ou EHEN, o maior proxecto deste tipo do mundo, no que participan 24 países. O enfoque exposómico vai máis alá de abordar os contaminantes ambientais un por un e, no seu lugar, pretende abordalos no seu conxunto a partir dunha imaxe máis clara das interconexións.
No marco de ATHLETE, un estudo realizado en Francia está a avaliar se os cambios nos produtos de coidado persoal das mulleres poderían afectar a exposición a substancias químicas como os ftalatos que interferen no sistema hormonal, os chamados disruptores endócrinos.
“A finais desta década máis do 80% da poboación europea vivirá nunha contorna urbana”
En total, 90 voluntarias de entre 18 e 30 anos están a substituír durante cinco días os cosméticos de uso habitual por outros alternativos. Coa axuda de mostras de urina tomadas antes e despois do ensaio, o estudo pretende demostrar que reducir ou cambiar o uso de produtos de coidado persoal pode reducir a presenza de substancias químicas no organismo.
Noutro exemplo, ATHLETE está a examinar a cantidade de substancias químicas presentes nos pesticidas, envases de alimentos e outros produtos característicos da vida cotiá en Europa. “Esperamos que o marco do exposoma contribúa a achegar probas sobre conxuntos de factores de risco que poidan abordarse ao mesmo tempo, por exemplo, como as mesturas de substancias químicas en lugar de regulalas unha por unha“, afirma Vrijheid.
Pistas urbanas
Outro dos proxectos da EHEN é EXPANSE, financiado pola UE e centrado nas contornas urbanas porque nelas vive a maioría da poboación europea. Segundo o proxecto, a finais desta década máis do 80% da poboación europea vivirá nunha contorna urbana e interactuará con ela. Roel Vermeulen, director de EXPANSE e catedrático de Epidemioloxía Ambiental da Universidade de Utrecht (Países Baixos), afirma que “as cidades ou as contornas urbanas teñen unha enorme importancia para a saúde humana”. Do mesmo xeito que ATHLETE, o proxecto de Vermeulen comezou en xaneiro de 2020 e está previsto que se prolongue ata finais de 2024.
O seu equipo estivo cartografando toda a contorna urbana de Europa para facerse unha mellor idea da ampla gama de factores —desde a contaminación atmosférica ata os alimentos— aos que están expostos as persoas.
Os investigadores utilizan datos sanitarios de toda a UE, información censal duns 55 millóns de persoas e grupos específicos de adultos e nenos duns 2 millóns. Ademais, o equipo fornece sensores para medir a exposición a contaminantes ambientais e realizar un seguimento da actividade física. En total, seleccionáronse a 4.000 persoas para este exercicio de “laboratorios urbanos” en Grecia, Italia, Países Baixos, Polonia e Suíza. “EXPANSE poderá asesorar sobre como mellorar a saúde dos barrios”, afirma Vermeulen.
Barómetros corporais
O proxecto céntrase no exposoma interno: medir os niveis de substancias químicas no organismo, como os pesticidas e os contaminantes persistentes. Isto permítelle ao equipo examinar a persoas que desenvolveron unha enfermidade como a diabetes en etapas posteriores da súa vida e buscar diferenzas químicas con persoas sas.
“O código postal é máis importante que o código xenético”
ROEL VERMEULEN, director de EXPANSE
“Temos mostras de sangue dende 10 anos antes de que desenvolvesen a enfermidade”, explica Vermeulen. Parte do que lle motiva é a súa vida entre as rúas empedradas e as canles de Utrecht, en particular as diferenzas na saúde das persoas segundo o seu barrio. Tal e como di o investigador, os habitantes do barrio máis san gozan ata 12 anos máis de boa saúde que os residentes do resto da cidade.
Comprender o exposoma facilitará a eliminación deste tipo de discrepancias. “O código postal é máis importante que o código xenético”, afirma Vermeulen. “Realmente necesitamos un esforzo global para comprender as exposicións ambientais e propoñer intervencións significativas para frear as enfermidades non transmisibles”, conclúe.
A investigación descrita neste artigo financiouse con fondos da UE. Artigo publicado orixinalmente en Horizon, a revista de Investigación e Innovación da Unión Europea.
Para cando un ESTUDO EPIDEMIOLÓXICO eiquí no país sobre o posible efecto das RADIACIÓNS ELECTROMAGNÉTICAS? Non debera ser tan custoso recabar información médico/saniataria das poboacións que viven en zonas moi próximas a viven en zonas de tendidos eléctricos de alta e media tensión. Ou de poboacións que viven en zonas que, de forma natural, ou non, posúen solos con concentracións elevadas de metais pesados (por exemplo, arsénico en Castrelo de Miño e Ramirás, entre moitos outros, segundo datos do SINAC).