No ano 1993, o matemático Jeff Goldblum chegaba a unha conclusión no clásico filme Parque Xurásico que deixaría a súa pegada nas mentes de nenos e nenas durante décadas: “A vida ábrese camiño”. Poesía e ficción aparte, mentira non era: os organismos evolucionamos e abrimos camiño retando ás capacidades da bioloxía e da química para amosar a súa creatividade. Este dogma central da vida cúmprese sempre, dende os seres máis inmensos ata os pequenos seres unicelulares. Porén, en moitas ocasións esa evolución pode supoñer un problema para o ser humano. Precisamente disto fala un artigo publicado recentemente na prestixiosa revista académica The Lancet: no ano 2019, unha de cada oito mortes no mundo foi causada por bacterias resistentes aos antibióticos. Máis da metade deses 7,7 millóns de falecementos debíase a infeccións causadas por tan só cinco microorganismos. Diversos estudos plantexan que a evolución destes seres podería ser a nosa condena en poucos anos, e mesmo organismos multinacionais como a ONU ou a OMS falan dunha sorte de epidemia que, de cara ao 2050, pode superar as mortes causadas polo cancro.
Moitas enfermidades relativamente comúns como a tuberculose, a septicemia (sepse) ou a gonorrea son causadas por bacterias. Ata o de agora, o xeito máis efectivo á hora de loitar contra estes organismos unicelulares era o emprego de antibióticos, medicamentos fabricados para matar estes microorganismos ou deter o seu crecemento e multiplicación. Nembargantes, a capacidade dos antibióticos estase vendo limitada pola cada vez máis normal resistencia das bacterias aos seus principios activos. A consecuencia é sinxela: enfermidades que curamos no pasado poderían ser mortais de novo.
A prescripción descontrolada de medicamentos
A Organización Mundial da Saúde (WHO, polas súas siglas en inglés) mantén que a principal causa desta resistencia radica na normalización no uso dos antibióticos. Nos países onde estes fármacos pódense adquirir sen unha receita médica, a propagación da resistencia antimicrobiana é feroz. O hábito deste consumo descontrolado leva ás bacterias a expoñerse moito máis a estes medicamentos, xerando nestes seres unicelulares unha resposta clave para a vida, evolucionar para non morrer. Velaí o conflito: é o microorganismo e non o noso corpo o que se fai menos sensible ao poder do fármaco. Por moito que nós eliminemos o noso propio consumo, se unha enfermidade bacteriana ataca o noso corpo o fármaco non poderá loitar contra a infección.
A resistencia bacteriana é xa unha realidade coa cal toca convivir. Porén, moitos investigadores do mundo traballan para mitigar o impacto desta problemática nas nosas vidas. Actualmente hai diversas estratexias para enfrontarse ás bacterias resistentes: a prevención no seu uso e a investigación para atopar novos fármacos son dous exemplos clave desta “loita” para frear o avance da era post-antibiótica.
OMS pronostica unha ‘epidemia’ de cara ao ano 2050 se non se atalla esta problemática
No instituto de Investigación Sanitaria Galicia Sur (IISGS) de Vigo, o grupo de María Teresa Pérez Rodríguez traballa liderando o PROA, un programa de optimización do uso de antimicrobianos: “España é un dos países que máis antibióticos consume per cápita a nivel mundial. Dende o PRAN (Plan Nacional fronte a Resistencia dos Antibióticos) promóvese a mellora no uso destes fármacos”, explica a investigadora. No caso de España, comenta, a mellora consiste na redución drástica do seu uso a través da concienciación de cara aos profesionais da saúde.
A miles de quilómetros, o biotecnólogo galego César de la Fuente aproveita as ferramentas de bioinformática para a procura e o deseño de novos antibióticos que poidan combater as infeccións causadas por bacterias resistentes: “O primeiro que facemos é ensinar á computadora a entender como funcionan estruturas químicas como as moléculas. É como se falásemos dun neno pequeno: temos que ensinarlle a ler e escribir”, resume o investigador, que actualmente lidera o seu propio laboratorio na Universidade de Pensilvania (EEUU). Coa axuda de algoritmos, consegue traducir a estrutura das moléculas ao linguaxe binario co cal traballan as computadoras. Con ese coñecemento, a máquina é capaz de interpretar “textos” (xenomas e proteomas enteiros) e atopar aquelas moléculas que poidan ter unha capacidade antibiótica ou mesmo “escribir” novas moléculas que non existían ata o de agora. Actualmente o grupo centra os seus esforzos en combater as superbacterias que causan infeccións na pel, nunha parte profunda da coxa e na sepse, unha infección xeneralizada na sangue que pode levar á morte do paciente en cuestión de horas.
Os dous destacan que o sistema erra: “Recorremos á receita de antibióticos cando moitas veces non é necesario: en infeccións de ouvido ou tras unha visita ao dentista, o antibiótico non sempre é o que debera estar indicado”, explica Pérez. “Como cidadáns é necesario que teñamos un maior coñecemento sobre cando utilizar un fármaco deste tipo, que non serve contra as infeccións víricas”, engade De la Fuente. Ademáis, os investigadores reclaman o papel clave da redución de certos antibióticos na gandería. “É unha problemática que xa levamos anos traballando e para a cal a Xunta conta cun programa chamado Reduce”, conta a investigadora do IISGS.
Cara un horizonte máis esperanzador
Malia que os Organismos Gubernamentais amosan a súa preocupación ante o avance das superbacterias, Pérez mantén unha actitude optimista: “Xa vemos unha redución da presenza de bacterias resistentes nos hospitais, que causan as chamadas infeccións nosocomiales”.
Pola súa parte, o biotecnológo De la Fuente amosa preocupación pola pouca xente que está a investigar novos fármacos deste tipo: “É necesario innovar neste eido. Fai 40 anos que non descubrimos unha clase de antibióticos completamente nova. Persoalmente, non preciso de máis motivación para traballar neste problema, que afecta a cada recuncho do mundo e que mata a milleiros de persoas cada ano”.
Non podemos permitirnos voltar a unha era pre-antibióticos, esixe Pérez: “No 1928 Fleming descubriu a penicilina. Isto supuxo un cambio incrible de cara ás cirurxías, nas cales antes podías morrer non polo procedemento en si senón polas infeccións que podías contraer na estancia no hospital”. A saúde do planeta, esa One Health que aspiramos a manter entre os seres vivos que habitamos no mundo, depende no futuro das decisións que tomemos hoxe: a vida ábrese camiño, máis nós tamén o temos que facer.
Boa noite. Eu descobrín o blogue do Dr. Malcolm Kendrick e paréceme moi interesante e instrutivo. Volo recomendo a toda persoa interesada nos debates científicos e na investigación médica en concreto. Apertas.