España converteuse nun dos poucos países que xa vacinaron ao 70% da súa poboación. Como o conseguimos? Convén analizalo para no futuro saber que máis facer e que, pola contra, evitar. O que está claro −advirten expertos e expertas− é que non hai que baixar a garda.
As estatísticas mundiais sobre o avance da vacinación teñen pouco de éxito global, tendo en conta que en moitos países a porcentaxe de vacinados non chega ao 2%. Pero onde si hai vacinas “España é un modelo para seguir coas súas excelentes cifras de vacinación”, afirma Astrid Wagner, investigadora do Instituto de Filosofía do CSIC; “é un bo momento para apreciar e analizar os éxitos”.
Nos países sen carestía, e asumindo unha capacidade loxística similar, o avance da vacinación depende da disposición dos cidadáns para vacinarse. E o certo é que “nós chegamos a facer horas de cola mentres outros países ofrecían cervexa por vacinarse e nin aínda así”, sinala Pep Lobera, sociólogo da Universidade Autónoma de Madrid.
A explicación está non só en un, senón en moitos factores a favor das vacinas que se foron retroalimentando. Lobera fala dunha “bóla de neve”.
Pero tamén vale a metáfora do castelo de naipes, que explica a necesidade de entender o porqué do noso éxito. Se a vacinación medrou a base de factores que se apoian entre si, convén identificar cales fan de muro mestre; cando se debilitan, o castelo colapsa − e aumenta o rexeitamento para vacinarse−.
Había reticencias
Para empezar Lobera insiste en que “non é certo que en España non haxa polémica ao redor da vacinación. Si a hai. O arco de opinións é moi amplo. Hai xente que o tiña moi claro, xente que tiñas dúbidas e vacinouse, e tamén xente que cre en teorías conspiranoicas. Pero predominaron os factores que impulsaron a bóla de neve a favor da vacinación”.
Wagner tamén destaca esta diversidade de posicións: “Existen diferentes formas de oposición á vacinación: as que se basean en razóns ideolóxicas moi arraigadas, outras por temores moi concretos ou circunstancias sociais, outras baseadas na inseguridade provocada polos bulos, etcétera”.
Por iso non é sinxelo identificar os factores en xogo. O dato de vacinados é coñecido, pero os mecanismos mentais individuais que o xeran están nunha caixa negra. “Nós coñecemos o produto final dunha decisión, pero non vemos o que hai detrás”, di Pablo Simón, politólogo da Universidade Carlos III, en Madrid.
Cada vez máis desexos de vacinarse
Ao longo da pandemia varias enquisas abriron buracos nesa caixa negra. COSMO-Spain, realizada polo Instituto de Saúde Carlos III e a OMS, publicou resultados cada dous meses desde maio de 2020. A FECYT fixo tres Enquisas de Percepción Social COVID-19, en xuño-xullo de 2020; xaneiro de 2021; e maio de 2021. Dirixidas por Lobera, os seus resultados están no informe Evolución da percepción social de aspectos científicos da COVID-19.
Estes estudos reflicten cambios na intención de vacinarse segundo o devir da pandemia. Como escribía en The Conversation María João Forjaz, epidemióloga e investigadora de COSMO-Spain, “en xullo de 2020 un 70% estaba de acordo en vacinarse; este número baixou ata preto do 40% en novembro de 2020 e subiu ao 72-74% despois da terceira onda da pandemia, coincidindo co inicio da campaña de vacinación”.
O estudo da FECYT corrobora a tendencia positiva. “A confianza na vacinación segue en aumento continuado desde finais de decembro”, sinala. “Actualmente [daquela maio de 2021] só 2 de cada 30 residentes en España expresan reticencias á hora de aceptar a vacinación”.
Cuestión de confianza
Nesta evolución, o primeiro factor clave que sinalan os expertos é a confianza nos médicos, os científicos e o sistema público de saúde. “A disposición para vacinarse é sempre unha cuestión de confianza”, di Wagner.
Para Txetxu Ausín, do Instituto de Filosofía do CSIC, “en España mantemos unha confianza na ciencia superior a outros países, e moi por encima do escaso crédito que teñen outras institucións como a monarquía, os partidos políticos ou os medios de comunicación. Esta confianza na investigación e por tanto nas novas vacinas é un elemento crucial”.
En efecto en todas as roldas de COSMO-Spain son os científicos, os hospitais e os centros de saúde as institucións en que máis se confía. Tamén no estudo de FECYT “confírmase que a confianza nas institucións é central nunha menor difusión das teorías da conspiración”, afírmase nas conclusións.
Solidariedade, percepción do risco e conspiracionismo
Outros elementos clave no éxito da vacinación son a solidariedade, unha alta percepción de risco e o eco das teorías conspiranoicas.
“Moita xente vacinouse para protexer a membros máis vulnerables da súa familia”, explica Lobera. Wagner está de acordo: “No contexto cultural español son de gran importancia os lazos familiares interxeracionais, así como o estreito contacto social en xeral. Isto era especialmente importante agora no verán, cando moitas familias se encontran”.
Vantaxe de partida
Confiar moito nas institucións sanitarias −e por tanto unha alta aceptación das vacinas− e ter densas redes familiares e sociais implica partir de “unha situación de vantaxe” respecto a outros países. Tamén temos menos teorías conspirativas: “Tradicionalmente, o grupo antivacinas en España non é tan amplo por exemplo en Alemaña ou Francia”, sinala Wagner.
Con todo Lobera advirte que “non hai que baixar a garda: se diminúe a percepción de risco −o que pode ocorrer precisamente co avance da vacinación− ou de que ao vacinarte protexes aos demais, ou se aumentan as teorías conspiranoicas, os resultados poden cambiar. O efecto bóla de neve tamén funciona ao revés”.
Por exemplo se o punto de partida é de máis rexeitamento e hai que animar á vacinación con agasallos, iso pode activar nesgos negativos: “Se me ofrecen algo dubido, se xorde a obrigatoriedade dubido un pouco máis… e así”, di Lobera.
Dar as grazas aos tramposos?
Que un agasallo desincentive non é o único paradoxo no relativo ao comportamento social. Esta é outra: “o mal exemplo dos políticos que se saltaban a cola pode crear un efecto de ‘ben valioso’”, sinala Pablo Simón. “Se fan trampa para conseguila, debe ser boa”.
Simón ve máis factores a prol da vacinación que son complementarios. Organizar a estratexia de vacinación con prioridades claras, comunicadas de maneira transparente, seguramente fixo máis desexable un ben escaso. Se ademais o seu acceso está garantido segundo principios éticos de xustiza e equidade, a confianza no sistema sanitario público refórzase aínda máis.
A combinación de non obrigatoriedade e incentivos tamén contribuíu: “Para nós é tan importante a vida social que o custo de vacinarse considérase baixo se a cambio podemos ir de cañas con amigos”, observa Simón. Estableceríase así un quid pro quo co Estado, que a medida que a vacinación avanza −e baixan os casos de enfermidade− iría eliminando restricións.
Ven e cóntao
Publicar o momento da inxección nas redes sociais “pode parecer banal, pero quizais non o foi tanto”, engade Simón. Potenciaría un efecto chamada: canta máis xente sobe a súa foto, máis xente quere subir a súa.
A psicóloga experimental da Universidade de Deusto Helena Matute engade á lista unha cuestión práctica: o organizar un sistema de citas personalizado, cunha mensaxe ao que había que responder en pouco tempo.
“Funcionou moi ben”, di Matute, que explica un certo efecto de “oportunidade”: sentímonos coidados de maneira persoal polo sistema, unha atención á que debiamos atender rápido ou o noso sitio pasaría a outra persoa.
“Sen dúbida é un éxito loxístico da sanidade pública”, coincide Astrid Wagner. “Demostrouse a importancia dunha saúde pública accesible a todos en tempos de crises. Ademais, o sistema de citas funcionou ben. Noutros países europeos os cidadáns tiveron que inscribirse na vacinación”.
“Desde o principio as vacinas estaban vistas como única vía de saída da crise”, conclúe Wagner. “E a experiencia da crise foi moi forte en España”.
Este artigo forma parte da iniciativa Voces Expertas, unha sección de divulgación coordinada pola Axencia SINC na páxina web da estratexia de vacinación contra a Covid-19 do Goberno de España (vacunacovid.gob.es).
NOTA: Este artigo recolle a análise dunha ou varias fontes expertas segundo a evidencia científica dispoñible no momento da súa publicación e poderá ser actualizado se xorden novas evidencias.