Poucos xogos hai tan apaixonantes e cargados de historia como o xadrez. A través do simbolismo das súas pezas, o movemento polas 64 casas do taboleiro e as múltiples estratexias que se poden seguir para acadar (ou evitar) o xaque mate, cativa a profesionais e afeccionados de todo o mundo desde hai moitos séculos. A súa práctica fai desfrutar do ocio a moitas persoas, e pode axudar a levar de mellor maneira momentos complicados. E no Complexo Xerontolóxico La Milagrosa (A Coruña) constatouse tamén, nun estudo piloto, o seu impacto positivo como terapia para mellorar a cognición, o estado de ánimo e a calidade da vida das persoas usuarias. O traballo desenvolveuno un equipo do grupo de investigación en Xerontoloxía e Xeriatría da Universidade da Coruña, e saíu publicado recentemente na revista Geriatric Nursing.
A idea, segundo explica Nuria Cibeira González, psicóloga e unha das autoras da investigación, realizada no marco da súa tese de doutoramento, xorde pola colaboración cos membros das Iniciativas Culturais e Deportivas (INCUDE) da institución coruñesa, que xa estaba a impartir aulas de xadrez en todas as idades e, nomeadamente, na universidade sénior. “Existe moita bibliografía sobre os efectos positivos do xadrez en poboación infanto-xuvenil, pero no ámbito da xerontoloxía apenas existe investigación específica”, expón Cibeira. Así que o equipo decidiu desenvolver a análise “para explorar en profundidade os efectos que a práctica regular de actividades de estimulación cognitiva, como xogar ao xadrez, pode ter en etapas de idade avanzada”.
Reserva cognitiva
Con esta base deséñase o estudo, que contou cun grupo de 22 participantes residentes ou usuarios do centro de día nun complexo xerontolóxico da Coruña. “Quixemos ver o efecto en persoas sas, e algunhas con deterioración leve ou moderada”, engade a investigadora. En canto á base teórica, explica Nuria Cibeira, o estudo parte do concepto de reserva cognitiva, “referido á capacidade de adaptación dos nosos procesos cognitivos, o que explicaría as diferenzas individuais existentes na tolerancia ante os efectos do envellecemento cerebral ou ante os cambios patolóxicos, como os producidos na demencia”.
Exemplifícao a investigadora deste xeito: “podería definirse como unha especie de ‘almacén mental‘ que, canto maior sexa, axudaría a manter mellor as nosas capacidades cognitivas e/ou compensar mellor os cambios asociados ao proceso de envellecemento ou os asociados a procesos patolóxicos como a demencia”.
A evidencia científica, segundo expoñen os autores do estudo, é cada vez maior a favor de que “unha alta reserva cognitiva podería actuar como factor protector fronte as manifestacións clínicas da deterioración cognitiva leve (DCL) e da demencia; isto é, ante un nivel similar de patoloxía cerebral, as persoas con maior reserva cognitiva mostrarán menos ou máis tarde as manifestacións clínicas da deterioración cognitiva”.
É neste punto onde o uso do xadrez como posible actividade terapéutica entra en xogo: “a reserva cognitiva está influída por numerosos factores ao longo da nosa vida, como o nivel educativo, o desempeño profesional, o cociente intelectual, as interaccións sociais, a actividade física e as actividades cognitivas estimulantes”. Deste xeito ‘adéstranse’ funcións executivas como a velocidade de procesamento, planificación, memoria de traballo ou razoamento lóxico. Por isto, calquera actividade que produza cambios positivos no estilo de vida, mesmo en idades avanzadas, podería axudar a combater a deterioración cognitiva relacionada coa idade ou fronte ao posible desenvolvemento de demencia, aclaran os autores do traballo. A isto hai que engadir, segundo destaca Nuria Cibeira, os beneficios sociais e psicolóxicos observados grazas á practica deste tipo de actividades, xa que a gran maioría adoitan ter lugar no contexto das relacións sociais. “Vimos, por exemplo, que a perspectiva da motivación e a interacción social que supoñía todas as semanas a programación das actividades animaba moito ás persoas participantes”.
Mellora, colaboración e perspectivas de futuro
As primeiras fases do proxecto estiveron influídas por un certo escepticismo por parte das persoas participantes: “Moitos tiñan a sensación de que non serían capaces de poder aprender, “son demasiadas pezas, cada unha móvese dunha forma distinta…’, pero segundo transcorrían as clases e notaban como avanzaban cada día, íanse motivando cada vez máis e referían sentirse moi ben, tanto por recordar os conceptos dunha clase á outra como por o bo rato que pasaban cos compañeiros”, explica a investigadora Nuria Cibeira.
Mesmo para ela, a nivel persoal, o proxecto piloto resultou “unha experiencia moi agradable e gratificante”, e amosouse sorprendida pola “capacidade de aprendizaxe dunha actividade tan complicada como é o xadrez en persoas incluso con presencia de deterioración cognitiva leve-moderada”. Como aprendizaxe propio quédase con “non dar algo por suposto, nin subestimar as nosas capacidades nin as das persoas maiores”, xa que “con esforzo e motivación todos eles foron conseguindo poñer en práctica o que aprendían clase tras clase”.
A pandemia da Covid-19 freou o proxecto, pero está previsto reanudalo e estendelo a outros espazos, como asociacións ou centros culturais
O avance da actividade fixo xurdir a colaboración e axuda no grupo: “De forma espontánea, aqueles participantes que tiñan máis facilidade para adquirir os conceptos, axudaban de forma espontánea aos que lles custaba máis, creouse un ambiente moi bo nas clases, e todos eles estaban moi contentos tanto cos profesores como cos compañeiros, sempre desexando que chegase o martes e o xoves para xuntarse a xogar o xadrez e seguir aprendendo, o que tamén lles axudaba a orientarse temporalmente a aqueles que tiñan algunha dificultade a este nivel”, continúa Cibeira.
As clases reunían a residentes permanentes no centro cos usuarios de centro de día, o que non acontecía co resto das actividades no centro. “A nivel social era unha novidade moi atractiva e motivadora para eles, xa que todos estes aspectos a nivel de participación social, teñen unha repercusión indirecta tanto no estado de ánimo coma na calidade de vida autopercibida”, engade.
A pandemia da Covid-19 e as estritas medidas de prevención establecidas nestes centros paralizaron o proxecto, que se incorporara ao resto de actividades de intervención que se ofrecían no complexo. Porén, en canto as condicións sanitarias o permitan, o obxectivo é retomala neste centro, e mesmo estendela a outros escenarios. “A nosa intención é continuar esta liña de investigación ampliando o ámbito de estudo a un maior número de institucións de atención a persoas maiores, tanto con deterioración cognitiva (residencias e centros de día) coma sen deterioración (asociacións, centros culturais, etc.) en principio na provincia de A Coruña”.
Referencia: Effectiveness of a chess-training program for improving cognition, mood, and quality of life in older adults: A pilot study (Publicado en Geriatric Nursing).