Estigma e discriminación. Dúas palabras que impactan con forza nas persoas con enfermidades mentais, como a esquizofrenia. Así o describe a Organización Mundial da Saúde (OMS), que estima que, arredor do mundo, hai uns 24 millóns de persoas con esta doenza. Unha cifra que dá conta da dimensión e da importancia de seguir investigando sobre esta enfermidade. E ese é o obxectivo do Psychiatric Genomics Consortium, unha asociación internacional de científicos que pretende ampliar o coñecemento xenético das enfermidades mentais. O seu último artigo, publicado hoxe en Nature —e no que participaron tres investigadores galegos—, acaba de identificar 287 factores de risco xenético da esquizofrenia.
“O que fixemos foi tratar de identificar rexións do xenoma asociadas á enfermidade”, explica o investigador Javier Costas, coautor do estudo e director do grupo de Xenética Psiquiátrica do Instituto de Investigación Sanitaria de Santiago de Compostela (IDIS). Un estudo no que tamén participaron o psiquiatra Manuel Arrojo, do mesmo grupo, e o investigador Javier González Peñas, actualmente no Hospital Gregorio Marañón (Madrid) e que realizou a tese de doutoramento baixo a dirección de Javier Costas.
Analizáronse arredor de 75.000 mostras de doentes e 100.000 mostras de controis
Para iso, analizáronse arredor de 75.000 mostras de doentes con esquizofrenia e 100.000 mostras de controis. Froito deste resultado, o equipo atopou 287 factores xenéticos que determinan a susceptibilidade a ter esta enfermidade mental. “Para entendelo no seu contexto, o primeiro traballo deste tipo, que tamén se publicou en Nature e no que Costas tamén foi coautor, publicouse en 2009 e só se atoparan 3 factores xenéticos. O seguinte, en 2014, identificou 108 variantes. É dicir, en pouco máis dunha década pasamos de 3 a 287 coñecidos“, apunta Costas.
O camiño cara á medicina de precisión
A importancia deste achado é clave para mellorar o diagnóstico e o tratamento desta enfermidade. Ser capaz de entender os factores de risco xenéticos pode ser un gran salto cualitativo, aínda que non é o único. “Con 287 identificados xa temos un número grande dabondo para ter unha idea dos mecanismos moleculares que poden estar detrás da predisposición xenética á esquizofrenia”, puntualizada o coautor galego. Mais el tamén recorda que é “un trastorno complexo” e, polo tanto, nunca se debe optar por unha visión reducionista da enfermidade. “Neste tipo de doenzas non só interveñen factores biolóxicos, senón tamén psicosociais. É dicir, a xenética só vai explicar unha parte da susceptibilidade a presentar esquizofrenia”, explica Costas.
“Neste tipo de doenzas non só interveñen factores biolóxicos, senón tamén psicosociais”
Non obstante, entender os seus mecanismos moleculares é un paso máis cara á medicina de precisión. Ou o que é o mesmo: o desenvolvemento de biomarcadores xenómicos que, xunto con outros datos, permitan un diagnóstico temperán, ou mesmo que axuden a saber como pode evolucionar a enfermidade. Isto último, aproximar o prognóstico, é fundamental para aplicar o tratamento que máis se axuste ao doente. É dicir, para estratificar os pacientes en subgrupos máis homoxéneos e determinar de que maneira responden aos fármacos ou outras terapias. “A medicina de precisión xa se está aplicando a outras áreas e este traballo pretende que os pacientes de psiquiatría tamén de poidan beneficiar dos avances tecnolóxicos no campo da xenómica”, asegura o investigador.
Que nos fai máis suceptibles á esquizofrenia?
Entre os factores de risco coñecidos, Costas describe algúns deles. “Hai algúns relacionados con infeccións na infancia ou no desenvolvemento prenatal. Outros teñen que ver co estrés cando es pequeno ou mesmo ser inmigrante. É dicir, moitos están asociados á discriminación, o acoso escolar e todas as situacións que poidan ser estresantes”, enumera o coautor do estudo internacional. El insiste nunha idea: os factores xenéticos, por si mesmos, non son suficientes para desenvolver a enfermidade. “É a suma ou a combinación de factores, tanto xenéticos como psicosociais. Ningún deles por si mesmo é decisivo”, insiste o investigador.
As infeccións na infancia ou no desenvolvemento prenatal son algúns factores de risco
De feito, algúns dos factores xenéticos que se identificaron no estudo poderán non estar directamente relacionados coa esquizofrenia. “Por exemplo, entre os factores xenéticos que se poden atopar están os de susceptibilidade ao consumo do cánnabis porque xa se sabe que é un factor de risco á hora de desenvolver esquizofrenia”, explica. Polo tanto, se un xene incrementa a sensibilidade aos efectos do cánnabis, iso non está directamente relacionado co mecanismo da esquizofrenia, senón que este último estaría mediado polo consumo do cánnabis.
Outros resultados
Amais disto, a análise liderada polo Psychiatric Genomics Consortium tamén comparou a susceptibilidade xenética á esquizofrenia entre homes e mulleres. “É idéntica, indistinguible. Malia que se pode manifestar con sintomatoloxía distinta e que os homes, de promedio, teñen unha idade de inicio anterior que as mulleres, os factores xenéticos que están detrás da esquizofrenia son os mesmos”, explica o investigador. Polo tanto, el considera que esas diferenzas entre os sexos á hora de presentar á enfermidade deben asociarse con outro tipo de factores psicosociais que inflúen á hora de desenvolver a doenza.
A susceptibilidade xenética á esquizofrenia é idéntica entre homes e mulleres
En relación aos mecanismos moleculares asociados cos factores xenéticos identificados, Costas sinala que o que está principalmente afectado son as neuronas. É dicir, están concentrados no cerebro. “Dentro del, o tipo celular importante son as neuronas e o seu funcionamento e comunicación, a sinapse”, explica o investigador do IDIS. Ademais disto, outro dos seus achados é que hai distintas rexións do cerebro afectadas. É dicir, non se concentra nunha parte en concreto.
Ademais, segundo explica Costas, os trastornos psiquiátricos están moi relacionados a nivel xenético. É dicir, que hai unha susceptibilidade compartida. Isto significa que os resultados relativos aos xenes implicados na esquizofrenia, o trastorno psiquiátrico que máis se estuda, poden ser extrapolables a outras enfermidades mentais. De feito, el recorda que hai unha correlación xenética entre elas. Ou o que é o mesmo: se tes un trastorno deste tipo tes máis posibilidades de presentar outro. De igual maneira, Costas detalla que hai unha estreita relación entre os trastornos psiquiátricos e as drogodependencias e que este gran repositorio de factores xenéticos pode servir, no futuro, para tirar conclusións interesantes sobre outros aspectos ou abrir novas liñas de investigación.
A desestigmatización
Malia os avances no estudo e no coñecemento xenético da esquizofrenia, aínda queda moito por facer. Unha desas tarefas ineludibles é loitar contra a estigmatización á que se enfrontan con frecuencia os enfermos mentais. Segundo Costas, estudos coma este son unha forma de loitar contra a súa discriminación. “O tipo de factores xenéticos que estamos analizando son variantes xenéticas comúns. É dicir, son frecuentes na poboación. Todos temos moitas destas variantes. A diferenza é que, cantas máis teñas, máis posibilidades de ter esquizofrenia”, indica o investigador galego. É dicir, todos somos portadores dalgunhas destas variantes, malia que sexa o seu número e a combinación cos factores psicosociais a que realmente aumente o risco.
“O tipo de factores xenéticos que estamos analizando son variantes xenéticas comúns”
“As persoas que padecen esquizofrenia non son excepcionais nin teñen mutacións estrañas. Calquera de nós pode ser susceptible á enfermidade”, insiste Costas. Por iso, o investigador cre que outra maneira de loitar contra o estigma é tratando de que os avances en xenómica, que se comezan a aplicar, sobre todo, en doentes de cancro e na liña da medicina de precisión, poidan servir tamén para tratar estas doenzas. Mentres tanto, seguir traballando e investigando. Porque o coñecemento científico sempre é unha clave indispensable para loitar contra os estigmas que aínda rodean a saúde mental.
Referencia: Mapping genomic loci prioritises genes and implicates synaptic biology in schizophrenia (Publicado en Nature)
