Únete á nosa canle de Whatsapp
A peste bubónica, causada pola bacteria Yersinia pestis, entrou en 1347 polo Mediterráneo a través de barcos mercantes procedentes do Mar Negro. Deseguida a enfermidade diseminouse por Europa, Oriente Medio e o norte de África, acabando coa vida de millóns de persoas, ata o 60% da poboación nalgunhas rexións. Este gromo a gran escala abrangueu dende o 1346 ata o 1353 e foi bautizado como a peste negra.
Foi a primeira gran onda de varias que virían despois, xa menos devastadoras, ata o século XIX, e que en conxunto chámanse a Segunda Pandemia de Peste. A Primeira Pandemia de Peste ou Praga de Xustiniano ocorrera case 800 anos antes no Imperio bizantino.
Usouse ADN antigo de persoas falecidas e enterradas en cemiterios de Kirguizistán para dar coa súa orixe
A pesar das enormes repercusións demográficas e sociais que tivo a peste negra, as súas orixes e, por tanto, a da Segunda Pandemia de Peste, foron obxecto de debate practicamente desde que fixo a súa aparición: un misterio de 675 anos de antigüidade que agora parece resolverse.
Un equipo de científicos do Instituto Max Planck de Antropoloxía Evolutiva e da Universidade de Tubinga (ambos en Alemaña), a Universidade de Stirling (Reino Unido) e outros centros europeos obtiveron e estudaron antigos xenomas de Yersinia pestis que sitúan as orixes da peste negra no norte de Kirguizistán, un país montañoso de Asia central. Os resultados publícanse esta semana na revista Nature.
Ata o de agora una das teorías máis populares apuntaba cara a China como o foco inicial da que se considera maior pandemia da historia da humanidade. Con todo, os únicos achados arqueolóxicos dispoñibles procedían de necrópoles ou cemiterios próximos ao lago Issyk Kul, en Kirguizistán.
Eses restos demostran que unha epidemia devastó unha comunidade comercial local nos anos 1338 e 1339. Escavacións realizadas a finais da década de 1880 sacaron á luz lápidas que indican que numerosos individuos morreron neses dous anos por mor dunha epidemia ou “pestilencia” descoñecida, unha pista que seguiron os autores do estudo.
Rastro da peste en lápidas e dentes
O equipo revisou os datos históricos e arqueolóxicos de dúas necrópoles (Kara-Djigach e Burana) onde había inscricións sobre a “pestilencia” e onde se analizou o ADN antigo de sete individuos enterrados alí. Así identificaron ADN da bacteria da peste en tres mostras dentais correspondentes a persoas falecidas en 1338 ou 1339. “Por fin puidemos demostrar que a epidemia mencionada nas lápidas foi efectivamente causada pola peste”, subliña un dos autores, Phil Slavin, da Universidade de Stirling.
En busca do cando e a cepa orixinal
Pero como saber se o que se atopou era a cepa orixinal? A comunidade científica xa asociara o inicio desta pandemia cun evento de diversificación masiva das súas variantes, o chamado ‘Big Bang’ da diversidade da peste, que ocorreu nalgún momento indeterminado entre os séculos X e XIV.
Para resolver a cuestión, os autores usaron xenomas completos antigos de Y. pestis procedentes dos xacementos de Kirguizistán e investigaron a súa relación co que xa se sabía deste particular Big Bang. “Así descubrimos que as cepas antigas de Kirguizistán sitúanse exactamente no nó deste evento de diversificación masiva. Noutras palabras, atopamos a cepa orixe da peste negra e mesmo coñecemos a súa data exacta [1338]”, afirma a primeira autora, Maria Spyrou, da Universidade de Tubinga.
Confirmar onde apareceu por primeira vez
Pero entón xurdiu outra pregunta: de onde procede esta cepa? Evolucionou localmente ou estendeuse nesta rexión desde outro lugar? En principio a peste non é unha enfermidade dos humanos. A bacteria sobrevive en poboacións de roedores salvaxes de todo o mundo, que actúan como os seus reservorios. A cepa de Asia central que causou a epidemia de 1338-1339 preto do lago Issyk Kul debía proceder dun deses reservorios.
“Descubrimos que as variantes modernas máis estreitamente relacionadas coa antiga cepa atópanse hoxe en día nos reservorios de peste ao redor das montañas Tian Shan, moi preto de onde se atopou esa antiga cepa. Isto apunta a unha orixe do devanceiro da peste negra en Asia central”, recalca outro dos autores principais, Johannes Krause, director do Instituto Max Planck de Antropoloxía Evolutiva.
“Do mesmo xeito que a covid, a peste negra foi unha enfermidade emerxente, e o inicio dunha enorme pandemia que se prolongou durante uns 500 anos. É moi importante entender realmente en que circunstancias xurdiu”, apunta Krause, que xunto ao resto do equipo expón que os intercambios comerciais desde a rexión onde xurdiu contribuíron á súa expansión.
Do mesmo xeito que a covid, a peste negra foi unha enfermidade emerxente
JOHANNES KRAUSE, Instituto Max Planck de Antropoloxía Evolutiva
En calquera caso, “este estudo pon fin a un dos maiores e máis fascinantes interrogantes da historia, e determina cando e onde comezou o máis infame asasino de seres humanos”, conclúe Slavin. Segundo os investigadores, o seu traballo demostra como a estreita colaboración entre historiadores, arqueólogos e xenetistas pode resolver grandes misterios do noso pasado, como a orixe da peste negra, cunha precisión sen precedentes.
Un experto en ADN antigo, o investigador Carles Lalueza Fox do Instituto de Bioloxía Evolutiva (CSIC-UPF), que non participou neste artigo aínda que si noutros sobre cepas de peste que arrasaron Europa no Neolítico e a Idade de Bronce, valora para SINC o novo traballo dos seus colegas europeos: “As cepas que recuperaron en necrópoles de Kirguizistán son basais a todas as actuais e ás do século XIV de diversos xacementos europeos, o que as sitúa na orixe da pandemia”.
Catapultar cadáveres coa peste
“Quizais o máis interesante –engade– é que son apenas oito anos antes da chegada, en 1346, da praga ao porto xenovés de Caffa [na península de Crimea], que foi cercado polos mongois e que catapultaron dentro das súas murallas os corpos de persoas mortas pola pandemia, causando que esta se estendese primeiro pola cidade e despois por varios portos italianos como Messina. Existía a hipótese de que a peste negra podería levar décadas circulando por Asia central antes de entrar en Europa, pero este estudo confirmaría que o seu xurdimento tivo lugar moi pouco antes de arrasar o continente”.
Referencia: The source of the Black Death in 14th-century central Eurasia (Publicado en Nature)
*Este artigo foi publicado por Enrique Sacristán para a Axencia SINC. Podes ler a peza orixinal na seguinte ligazón.
