Así eran os exorcismos en Galicia: os arrepiantes audios dos ‘posuídos polo demo’

Berros desgarrados. A pel de galiña. Homes e mulleres esvaecéndose no chan mentres familiares e veciños tratan de sostelos, de darlles auga, de facer que recobren a consciencia. En todo este proceso, algúns emiten sons inintelixibles e outros piden axuda desesperada á Virxe do Corpiño. O seu santuario, situado nunha pequena aldea de Lalín, foi o mesmo lugar no que o antropólogo danés Gustav Henningsen e a súa dona, Marisa Rey, rexistraron audios dos ‘posuídos polo demo’. Con dúas cámaras e unha gravadora, visitaron o Corpiño entre os anos 1965 e 1968 para estudar o fenómeno dende a perspectiva científica. O seu legado deixa centos de horas de audios aterradores e miles de imaxes impactantes das crenzas máis arraigadas no rural galego.

“Era impresionante”, lembra Marisa Rey, de 87 anos, que agora reside en Dinamarca. “Fomos a Lalín durante dous ou tres anos seguidos. Eu recollín contos, que era a miña liña de investigación, e Gustav fixo unhas gravacións impresionantes no Corpiño”, continúa relatando. Henningsen, antropólogo de formación e profesión, acababa de recibir unha bolsa da Universidade de Copenhague para realizar a súa tese de doutoramento. Despois de varios cambios no enfoque do seu estudo, decidiu vir a Galicia —onde Marisa Rey vivira os tres primeiros anos de vida e de onde eran naturais os seus pais— para estudar as crenzas e tradicións orais relativas á bruxería. Durante tres anos, viviron na parroquia de Ardemil, en Ordes. E percorreron parte de Galicia buscando e anotando historias de maxia e relixiosidade popular. Malia que finalmente fixo a súa tese de doutoramento sobre os documentos do inquisidor Salazar Frías, a súa estancia en Ordes deixou unha extensa e prolífica colección de materiais da Galicia dos anos 60. Entre o máis espectacular está, sen dúbida, o seu testemuño único da romaxe do Corpiño.

Publicidade

O seu traballo, segundo relata Marisa Rey, chamou a atención de psicólogos e psiquiatras. Lembra manter reunións con eles, interesados en estudar o fenómeno. Porén, Henningsen e Rey non indagaron máis ao respecto porque eles seguían outras liñas de investigación. Pese a iso, puxeron os seus materiais a disposición de todos aqueles que os precisasen e, de feito, doaron todos os seus documentos fotográficos, escritos e auditivos. Os relativos a Galicia están no Museo do Pobo Galego, no caso das imaxes, e no Instituto da Lingua Galega, no que respecta ás gravacións sonoras. Entre todos eles suman máis de 2.000 fotografías e máis dun cento de horas de audio. Testemuños únicos, irrepetibles e exclusivos dunha época singular.

O fenómeno do Corpiño

Para o estudo do Corpiño, Henningsen colaborou co tamén antropólogo Carmelo Lisón. Segundo lembra Marisa Rey —dado que o seu home leva anos enfermo—, trataban de explicar o fenómeno a partir da seguinte tese: “Case todas as persoas que se ían curar ao Corpiño eran emigrantes que tiveran que marchar a outros países e a outras culturas. Procedían dun mundo mental moi primitivo, de crenzas antigas, moi arcaico, e atopábanse con algo totalmente distinto. Todo ese impacto cultural provocaba que eles se descompoñeran”. Esa era a hipótese que defendía Lisón, tratando de dar unha explicación racional ao que parecía non selo. Sobre todo porque, na época, a todo o que implicase un trastorno ou enfermidade mental xa se lle atribuía un halo de esoterismo e maxia. “Cando vían que as cousas ían mal, atribuíanllo ás meigas. Realmente pensaban que estaban posuídos polo demo. Sobre todo os que vivían no estranxeiro e foran discriminados”, conta Marisa Rey.

Publicidade

As explicacións da tradutora de raíces galegas quedan claramente corroboradas nos audios de Henningsen. Todos eles dun valor antropolóxico e lingüístico incalculable. Nunha das pezas, o investigador danés entrevista a un grupo de veciños do Corpiño. Son eles os que confirman que dende os últimos oito ou nove anos —é dicir, dende mediados dos anos 50—, a romaxe adquiriu fama e acudían persoas de todas partes de Galicia a buscar cura ao santuario. “Veñen con moitas enfermidades. Algúns veñen como tolos, póñense a berrar. É todo unha loquemia da cabeza“, di unha das mulleres ás que entrevista Henningsen. Ante as preguntas do antropólogo, que busca a lóxica no místico, os veciños responden con certa resignación: “A xente quere sandar”. E lembran especialmente o caso dunha monxa “vestida de paisana”, enviada pola súa superiora, que “caía e quedaba como morta”. Unha entre tantas que construíron a lenda, aínda viva, do Corpiño.

Outro documento incomparable son as dúas entrevistas, de 40 minutos cada unha, que Henningsen lle realiza ao cura do santuario. Marisa Rey lembra, a día de hoxe, que aquel contacto continuado entre o crego e o seu home, que buscaba comprender un fenómeno tan rechamante, acabou derivando nunha amizade. Esa relación de confianza que se foi tecendo entre eles permitiu que Henningsen obtera o permiso para gravar dende o púlpito e ter, así, imaxes e audios únicos do interior da igrexa e, incluso, da celebración da misa. Porque durante as cerimonias relixiosas, as oracións dos sacerdotes tamén se vían interrompidas polos berros desgarrados de homes e mulleres que estaban a sufrir —ou iso pensaban eles— unha posesión demoníaca. Un escepticismo que zumegaba o propio cura, que levaba ao cargo da parroquia dende había 18 anos: “Estar posuído ou non estar posuído. Iso é algo tan difícil de afirmar como de negar”.

Nos audios, Henningsen pregunta con curiosidade polos exorcismos, unha práctica pouco común, segundo defende o cura do Corpiño. “Hai que pedir permiso pero eu só fixen dous ou tres nos anos que levo aquí. É algo que aterra pero eu non lle teño medo a nada”, afirma o sacerdote. Segundo a súa testemuña, os exorcismos só se practicaban baixo casos excepcionais, malia que á romaxe acudían “verdadeiros dementes”. De feito, o cura explica no audio que rompeu a reliquia, tratando de defenderse dunha persoa que lle quixo pegar mentres el oraba para sandala. Así mesmo, o relixioso relata outros casos nos que cuspen ou berran de tal maneira que o seu labor se complica. “Durante a festa do 24 de xuño houbo un rapaz que eu non sei que tiña, se estaba borracho ou que. Botoume a man ás lentes e a idea del era arrincarme todo o que pillase. Eu socorrinme coa reliquia e dinlle na cabeza“, relata o cura.

Máis alá dos misticismos que se derivan destes actos, o relixioso parece acudir á lóxica para explicar o fenómeno do Corpiño. “Por aquí pasan miles de persoas e a meirande parte son enfermos. As doenzas máis correntes son as mentais, as psíquicas”, corrobora o cura. Ademais desta explicación, a tese de Lisón colle forza coas declaracións do sacerdote. “A enfermidade actual é a dos emigrados. Atoparse con prácticas, costumes e leis totalmente distintas prodúcelles un shock tremendo. Hai moitos enfermos que veñen aquí, sobre todo de Alemaña e Suíza. Igual que os de Brasil. O que vén enfermo de alá non sei que trae”, apunta o cura.

“Hai bastantes que din que fala o demo por eles”, asegura o sacerdote, facendo alusión aos miles de devotos que acoden ao Corpiño ano tras ano. A continuación, Henningsen pregunta polos exorcismos, talvez o fenómeno que máis curiosidade suscita de todos os que se producen no santuario. O cura asegura nos audios que solicitar a súa execución non é doado e que, para facelo, é preciso observar á persoa en varias ocasións. El insiste en que nos seus 18 anos ao cargo da parroquia, tan só practicou dous ou tres exorcismos. De feito, a práctica máis habitual para quen o solicita é pedirlle que volva noutra ocasión. “Só se fai despois de observalos moito. Tan só recordo un caso rarísimo”, apunta o sacerdote.

Henningsen pregunta particularme polos vómitos xa que, segundo a crenza popular, é a forma de sacar o demo de dentro. O cura confirma que os que veñen endemoniados adoitan devolver, dentro do santuario ou sobre el: “Téñenme posto a sotana perdida”. “Hai algunhas que se tranquilizan pero outras vomitan dúas ou tres veces. E ao mellor están unha temporada ben e logo volven ao cabo dun ano porque aínda non acabaron de botalo todo fóra. Ou iso din”, continúa relatando o cura. De igual modo, hai casos nos que vomitan unha soa vez “e toda esa preocupación, esa inestabilidade, ese estado de inquedanza… Desaparece”. Polo tanto, a crenza varía segundo a persoa e non hai unha regra única nin universal, segundo lle confirma o crego do Corpiño a Henningsen.

Malia que o máis coñecido son os exorcismos do Corpiño, non son os máis habituais. E máis alá dos ‘posuídos polo demo’, as miles de persoas que acoden ao santuario fano por moi distintos motivos. Aínda que o máis famoso sexa o de sandar, moitos acudían a mediados do século XX para bendicir as casas e os animais. Tamén había moitas mulleres que visitaban o santuario por temas de infertilidade. E, incluso, hai a crenza de que outras buscaban abortar. O cura conta, a este respecto, unha anécdota: “Lembro unha rapaza que non paraba de dicir que llo desfixera. Eu boteina porque pensei que quería abortar”. E, finalmente, moitas outras mulleres ían por envexas, males de ollo, aires e outras tantas crenzas ben enraizadas na cultura popular. “Deixan de comer, de durmir. Non paran de pensar niso. Chegan a enfermar por debilidade de vontade, tanto interior como fisicamente. E poden chegar á morte”, di o cura.

Henningsen quedou fascinado con Galicia, coas súas xentes, cos seus costumes. E segundo di Marisa Rey, chegou a querer e ser querido polos seus veciños. Malia que a súa reportaxe fotográfica e auditiva sobre o Corpiño é impresionante, visitaron moitos outros puntos de Galicia para coñecer ritos e costumes da relixiosidade popular. A tradutora lembra ir visitar unha curandeira en Caldas de Reis, coñecida como A bruxa de Caldas, que traballaba man a man cos curas. Ao parecer, vendían un elixir, con algo de alcohol, que primeiro bendicían e despois sandaba. De igual maneira, lembra un rito nunha pequena igrexa de Padrón que consistía en levar os nenos con roupa nova ao templo e chegaban alí e quitábana para sacar o meigallo. “Era un negocio espléndido”, di Marisa Rey.

Ela tamén o chegou a vivir en primeira persoa. Nunha das visitas que realizou con Henningsen a unha igrexa, o cura asegurou que Marisa estaba endemoniada. “Había un sarcófago ao lado do altar, cun tellado. Puxéronme alí e colléronme pola roupa. Cada vez que que pasaba polo borde do tellado, berraba e dicía: ¡Está saliendo!”. A experiencia, na memoria de Marisa Rey, non foi de todo agradable. Por iso, con certa retranca, lembra que se dirixiu a Gustav: “Eu non volvo ser ameigada. Á próxima falo ti”, recorda entre risas. “Vivimos de todo no noso corpo e comprobamos como a xente cre firmemente niso. Hai persoas que din que curan pero non sei ata que punto”, reflexiona.

A voz de Marisa, ao outro lado do teléfono, soa con claridade. A veces, só a veces, entrecórtase e ela pide desculpas: “Estou enferma e canso rápido”. Pero aos seus 87 anos e case cega, segue investigando. Mantén un contacto estreito co Museo do Pobo Galego, dende onde traballan por manter vivo o seu legado. O director de Exposicións, David Conde, encárgase de xestionar o Fondo Fotográfico de Gustav e Marisa Rey-Henningsen, doado á entidade hai uns anos polo matrimonio. “O importante do traballo de Henningsen é o que fai coas realidades cotiás. Ninguén as fotografaba porque ninguén pensaba que puideran desaparecer. Hai tanta escena cotiá como detalles”, asegura. E é certo. As fotos de Henningsen son o testemuño indeleble dunha época e dunha Galicia reducida a recordos.