Afonso VIII era rubio e corpulento. As crónicas da época describíano como un home xeneroso, elocuente e misericordioso… Ata que se enfadaba. “Cando se anoxaba, asemellábase ao ruxido dun león”, escribiría o bispo Lucas de Tui no seu Chronicon mundi. O último rei de Galicia e León tamén foi un fervente relixioso e un devoto do Camiño de Santiago. A casualidade, o azar, o destino talvez, arrincáronlle a vida en 1230 en plena peregrinaxe e despois de 42 frutuosos anos de reinado. Malia ser un gran impulsor do desenvolvemento urbano da Galicia medieval e pasar á historia polos seus avances lexislativos, Afonso VIII (1171-1230), coñecido na historiografía española como Afonso IX, quedou eclipsado polo legado do seu fillo Fernando III, que uniría definitivamente os reinos de León e Castela.

“Foi un bo gobernante e un gran lexislador”, di Manuel Recuero Astray, catedrático de Historia Medieval pola Universidade da Coruña (UDC) ata a súa xubilación, en 2020, que opta por referirse ao rei de León e Galicia como Afonso IX, seguindo as teses da historiografía española. A súa pegada en Galicia é incuestionable, dado que propiciou o seu desenvolvemento durante a Idade Media, especialmente a súa fisionomía urbana. Un dos fitos máis identificativos do seu reinado foi a refundación da cidade da Coruña en 1208. Ata ese momento, a antiga Crunia tan só estaba conformada por unha pequena parte da Cidade Vella e un arrabalde do porto, segundo indican dende o Concello. Afonso VIII, que lle concedeu foros e privilexios reais, favoreceu a ampliación da vila, que pasou a ter 11 quilómetros de radio. “Fundouna co propósito de convertela no maior e máis importante porto do noroeste peninsular”, apunta Recuero Astray.

Publicidade

Todo aquel que dende agora cause mal ou prexuízo ao concello, xa sexa militar ou civil, sufrirá a miña cólera, será prendido e pagará unha multa de mil maravedís. Así se pronunciaba o rei Afonso VIII no foro da cidade da Coruña, onde tamén vetou a presenza do clero e da nobreza. “Conseguiu converterse nun polo importante grazas a unha política de repoboación que propiciaba que habitaran aquel lugar, o burgo da Coruña, xente de todos os lugares”, explica o antigo catedrático da UDC, que remarca que Afonso VIII tivo que adquirir os dereitos sobre a antiga puebla ao arcebispado de Santiago. A súa política, segundo continúa Recuero Astray, favoreceu que o golfo ártabro desenvolvera un comercio marítimo e unha vida urbana “moi importantes”. Con todo, aínda que o caso da Coruña é o máis representativo e paradigmático do reinado de Afonso VIII en Galicia, non é nin de lonxe o único.

Dende Tui ata Monforte

O último rei da Galicia Altomedieval habitou o deshabitado. Converteu en verdadeiras cidades medievais enclaves que, ata a súa chegada, eran pequenas aldeas rurais. Os exemplos son vastos e percorren toda a xeografía galega actual: Monforte de Lemos, Sarria, Baiona, Triacastela, Ribadeo, Mondoñedo, Betanzos… “Afonso IX propicia o desenvolvemento ubano e transforma a vida rural e favorece os mercados e a administración do campo”, detalla Recuero Astray. Coa súa política foral, o rei galaico-leonés ofrece unha garantía aos novos habitantes, que teñen os seus dereitos garantizados e baixo protección real. De todos modos, as súas actuacións en Galicia son loxicamente extensibles a todo o territorio do seu reino, propiciando tamén o desenvolvemento das pueblas asturianas e doutros puntos do que hoxe é Castela e León, como o municipio de Benavente.

As primeiras Cortes

Outro dos puntos máis destacados do reinado de Afonso VIII son os seus avances lexislativos. Sen ir máis lonxe, en 1188, o primeiro ano do seu mandato, convoca as Cortes de León, que son consideradas as primeiras de Europa, segundo refire Recuero Astray. “É a primeira vez que un rei non só goberna cos seus magnates e colaboradores eclesiásticos, senón que chama a reunirse con el aos representantes das cidades”, puntualiza o experto. As Cortes, que se convocaron na igrexa de San Isidoro de León, tamén se identifican “como o inicio das garantías xurídicas que deron seguridade aos súbditos”, segundo recolle Gregoria Cavero Domínguez nun artigo publicado na Real Academia da Historia. Polo tanto, 1188 non só é o primeiro ano do mandato de Afonso VIII, senón que tamén é o comezo da súa extensa tarefa lexislativa.

Este é un dos fitos máis salientables do seu reinado porque propicia o desenvolvemento dun dereito propio. Segundo explica Recuero Astray, ata ese momento o dereito baseábase en tradicións moi antigas, asentadas nos romanos, nos xermanos e incluso nos celtas. Porén, a convocatoria das primeiras Cortes favorece a negociación cos representantes das cidades en cuestións tan importantes para o reino como as económicas, as políticas e, evidentemente, as lexislativas. “Xa é un dereito que emana da monarquía, dos colaboradores e da poboación para desenvolver normas e institucións que garantan a paz pública“, declara o antigo catedrático de Historia Medieval. A erradicación da violencia e o establecemento de prazos para presentarse ante un tribunal real son algunhas das normas que naceron das Cortes de León.

Fervente relixiosidade

A ponte entre o século XII e XIII, época na que reinou Afonso VIII, estivo marcada por unha fortísima influencia eclesiástica. De feito, os monarcas eran persoas dunha intensa relixiosidade, e o coñecido como “rei peregrino” non era unha excepción. “Foi un home moi relixioso e moi respectuoso coas normas eclesiásticas”, sostén Recuero Astray. Isto reflíctese especialmente na súa devoción polo Camiño de Santiago, polo que peregrinou en varias ocasións e no que finalmente faleceu. Pero máis alá dos aspectos máis persoais vinculados a Compostela, Afonso VIII propiciou a protección dos peregrinos mediante unha serie de normas que garantían, entre outros aspectos, o cumprimento da última vontade daqueles que morrían no Camiño.

Ademais, durante o reinado de Afonso VIII desenvolvénse os hospitais baixo protección real. Ata o momento todos eran de carácer privado que, segundo explica Recuero Astray, non ten un significado equivalente ao actual. É dicir, privado debe entenderse como espontáneo. “Sempre houbo asistencia pero no mandato de Afonso VIII é a realeza a que debe garantir a asistencia dos enfermos no Camiño coa construción de pousadas e hospitais”, apunta o antigo catedrático da UDC. Pon como exemplo o hospital de Neda, que se fundou con esta finalidade na recta final do século XII, ao que o propio experto define como “o século de Galicia”.

Todas estas iniciativas a prol do Camiño tiveron efecto e causa no mesmo fenómeno: un dos maiores fluxos de peregrinaxe da súa historia, tanto durante o reinado de Afonso VIII como do de seu pai, Fernando II. “Veñen representantes da realeza europea, eclesiásticos de altísimo rango, magnates de toda Europa… É a época de maior esplendor do Camiño”, di Recuero Astray. Non só é o momento no que se abren os hospitais baixo protección real, na que se desenvolven os camiños máis coñecidos e nos que chegaban a Compostela unha gran masa de peregrinos, senón que tamén é a época na que se inaugura o corpo románico da catedral. “Viña construíndose dende a época de Xelmírez e completouse a principios do século XIII”, sinala o experto.

Unha vida persoal marcada pola conflitividade

Máis alá do seu mandato, a vida persoal de Afonso VIII foi convulsa dende o seu nacemento. Segundo relata Cavero Domínguez, o matrimonio entre o seu pai Fernando II e a súa nai, Urraca, nunca foi recoñecido polo alto grao de consanguinidade dos seus proxenitores; un suceso que el mesmo repetiría, ata en dúas ocasións, ao longo da súa vida. Malia a ilexitimidade do matrimonio dos seus pais, foi recoñecido como herdeiro ao trono do reino de León e Galicia e comezou o seu longo mandato en 1188. Tres anos despois, en 1191, casa con Teresa de Portugal. Con todo, a historia repítese e a súa unión nunca foi aceptada por Roma dado que eran primos carnais. Malia que tiveron tres fillos —Sancha, Fernando e Dulce—, non foron lexitimados como herdeiros do seu pai.

O segundo matrimonio de Afonso VIII correu a mesma sorte. Casou coa princesa Berenguela, filla da raíña Leonor de Castela, coa que tamén había un problema evidente de consanguinidade. Polo tanto, se o casamento con Teresa non fora aceptado pola Igrexa, tampouco o sería o de Berenguela. “Esperábase a lexitimación por Roma, dado que o parentesco non era tan próximo como no primeiro matrimonio; pero nunca chegou”, expón Cavero Domínguez na súa análise. Así pois, disolveuse a unión ante a oposición de Roma e Afonso VIII quedou con dous matrimonios disoltos e sete fillos ilexítimos. Os dous posibles herdeiros —un fillo de Teresa e o outro de Berenguela— levaban o mesmo nome: Fernando. Ante a morte do primeiro, e pese a inclinación de Afonso VIII polos fillos nacidos no seu primeiro matrimonio, foi o “segundo Fernando” o que herdou o trono, unificando de novo León e Castela.

A rocambolesca vida de Afonso VIII pasou por unha infinidade de vicisitudes. Dende as tensións co veciño reino de Castela ata a súa conflitiva vida persoal. Malia os obstáculos que tivo que atravesar, reinou durante 42 anos, deixando unha profunda pegada nos territorios que estaban á súa mercé. Galicia é un exemplo claro, ao impulsar a súa vida medieval urbana. “Non é un mandato banal. Foi moi importante para Galicia e o desenvolvemento dos reinos peninsulares”, incide Recuero Astray, que lamenta que a figura de Afonso VIII non sexa tan coñecida como a do seu fillo Fernando III. Ás veces, co devir dos anos, os nomes esvaécense e caen progresivamente no esquecemento. Non é o caso de Afonso VIII, pois somos capaces de recordalo coa nitidez das grandes historias incluso 850 anos despois do seu nacemento.