O mamut podería gardar o segredo para loitar contra a resistencia aos antibióticos. Esa é unha das teses das que parte a apaixonante investigación do biotecnólogo coruñés César de la Fuente, que dende o seu laboratorio da Universidade de Pennsylvania creou a “desextinción molecular”. É dicir, un proceso de busca de moléculas con potencial antibiótico en organismos xa extintos. Parece un soño, pero cada vez está máis preto de facerse realidade.
A súa brillante traxectoria, desenvolvida na súa meirande parte entre Canadá e os Estados Unidos, é de por si un mérito que o leva a ingresar este mércores na Real Academia de Farmacia de Galicia. Toda unha homenaxe da terra a quen leva anos fóra de Galicia. Iso si, sen descartar volver. De la Fuente, catedrático de Biotecnoloxía, lidera o Machine Biology Group dende onde soña con evitar os 10 millóns de mortes que causará a resistencia aos antibióticos en 2050. Un prognóstico demoledor ao que a ciencia, con garras e dentes, trata de facerlle fronte dende un laboratorio estadounidense con ADN 100% galego.
—Que supón para vostede o ingreso na Real Academia de Farmacia de Galicia?
—Este recoñecemento da miña terra é un honor, un privilexio e unha sorpresa. Tamén é un regalo poder estar aquí en Santiago estes días.
—Como espertou a súa vocación científica?
—Dende que era neno sentín curiosidade por intentar entender o mundo biolóxico, a natureza, todo o que nos rodea. E creo que sempre, ao longo de toda a miña vida, mantiven esa curiosidade.
—En realidade, polo que sentiu fascinación dende pequeno foi polas bacterias. Por que?
—As bacterias son os primeiros organismos que habitaron a Terra. É dicir, son organismos ancestrais dos que podemos aprender un montón de cousas. Ademais, teñen un superpoder: o de replicarse en cuestión de minutos, polo que poden adaptase a practicamente calquera situación. Teñen a capacidade de sobrevivir a todo; son case indestrutibles. Por iso penso que as bacterias son fascinantes. Por outra banda, a nivel conceptual, son os organismos vivos máis simples que hai, polo que nos permiten entender organismos máis complexos como os seres humanos.
—Son fascinantes, pero a predición é que de cara a 2050 as superbacterias causen 10 millóns de mortes. Cumprirase este prognótico ou a ciencia chegará a tempo para frealo?
—No meu laboratorio estamos intentando que non se cumpra esa proxección e por iso estamos tratando de acelerar o proceso de descubrir novos antibioticos. A ferramenta que empregamos para poder facelo é a intelixencia artificial. Se penso nos últimos cinco anos, a través dos ordenadores xa logramos acelerar o proceso de descubrimento de novos antibióticos. Para poñelo en contexto, con métodos tradicionais tárdanse moitos anos en descubrir un candidato preclínico a antibiótico. Agora, coas máquinas, podemos atopalos en cuestión de horas; incluso nun mesmo día. Podes ir almorzar, comer e para a hora da cea xa tes no teu ordenador moléculas con potencial antibiótico. É unha revolución e isto xa é un éxito no uso da intelixencia artificial neste contexto. O futuro é prometedor.
Cos métodos tradicionais tardábanse anos en descubrir antibióticos. Coas máquinas é cuestión de horas
—No seu laboratorio da Universidade de Pennsylvania están a desenvolver novos antibióticos mediante ordenadores. Realmente podemos conseguir que unha máquina os cree?
—Si, xa é posible. Está a ocorrer no laboratorio.
—Como é posible? Como é ese proceso?
—A máquina é capaz de explorar información biolóxica como un xenoma ou un proteoma. Un xenoma son todos os xenes que codifican un organismo e un proteoma son todas as proteínas codificadas no xenoma. Os algoritmos que estamos a desenvolver poden explorar toda esta información complexa moi rapidamente e atopar novas moléculas. Despois, con métodos químicos, podemos crear estas moléculas no laboratorio. As moléculas basicamente son un código e nós temos robots químicos que poden seguir o código e fabricar esas moléculas quimicamente. Despois probámolas no laboratorio contra as bacterias que podemos cultivar.
—Entón, podemos considerar que a intelixencia artificial é a gran revolución no eido da medicina?
—Penso que si. É unha ferramenta que está axudando moito. No contexto específico dos antibióticos e das enfermidades infecciosas, o gran éxito dos últimos cinco anos é que podemos acelerar dramaticamente a nosa capacidade de descubrir novas moléculas.
—Unha das liñas da investigación que desenvolve é a desextinción molecular para tratar de buscar novos antibióticos en organismos extintos. Para que máis podería servir?
—O primeiro é que é unha nova maneira de atopar moléculas completamente novas que non se exploraron anteriormente. O segundo é que nos permite aprender máis sobre os organismos que habitan hoxe o mundo, e comparalos cos do pasado. Podemos ver como evoucionamos e iso ensínanos como funciona a bioloxía de hoxe e quizais nos axude a predicir como evolucionará a bioloxía no futuro. Por exemplo, o sistema inmune pode permitirnos, talvez, predicir como responderá ante unha futura pandemia.
—A desextinción molecular é unha liña completamenta pioneira. Como xurdiu esta idea?
—Primeiro desenvolvemos algoritmos para atopar moléculas no xenoma humano. Isto fíxonos chegar á hipótese de que, talvez, estas moléculas non só estaban no corpo humano, senón tamén ao longo da evolución e ao longo da árbore da vida. Iso levounos a investigar os nosos primos irmáns, que son os neandertais e os denisovanos, e iso tamén foi o punto de partida desta aventura da desextinción molecular. Abrimos un campo novo que é emocionante e cuxo obxectivo é mirar os organismos extintos como fontes de moléculas que poden ser útiles para a sociedade.
Miramos os organismos extintos como fontes de moléculas que poden ser útiles para a sociedade
—Con que organismos extintos traballastes? Nos que xa atoparon, de feito, candidatos a posibles antibióticos.
—Si. No traballo máis recente exploramos todos os organismos extintos coñecidos pola ciencia. É dicir, centos. E fomos capaces de atopar novos antibióticos en organismos extintos como o mamut e o perezoso xigante, que descubriu Darwin nunha das súas expedicións á Patagonia, onde atopou os seus restos. Puidemos achar nestes tesouros do pasado un montón de moléculas novas que pensamos que poden ser útiles nun futuro.
—Os prazos na ciencia adoitan ser longos. Cando poderiamos saber se eses potenciais antibióticos que vostedes atoparon no laboratorio son realmente un tratamento efectivo?
—Leva tempo, a verdade. Agora mesmo, no noso laboratorio, a investigación está en fase preclínica. É dicir, vimos que algunhas desas moléculas son efectivas en modelos de rato pero aínda temos que facer estudos adicionais para poder entrar en fase clínica, onde hai tres fases, e iso leva un montón de tempo e de diñeiro. O noso equipo ten como obxectivo levar algunhas destas moléculas ao seguinte paso e intentaremos, na medida do posible, levalo a cabo a través de colaboracións e compañías.
—É un campo prometedor porque hai anos que non aparecen novos antibióticos. Por que? Como está a situación?
—Está ralentizada. Non temos unha nova clase de antibióticos en décadas. O proceso é moi lento e hai moi pouco financiamento no campo dos antibióticos porque non é economicamente viable. Ao final, cando tomas un antibiótico, curas. E o que é realmente viable a nivel económico hoxe en día son os medicamentos para as condicións crónicas, que se teñen que administrar diariamente. O mercado dos antibióticos está un pouco roto e non hai incentivos económicos para o investimento das grandes compañías farmacéuticas. É un problema que me preocupa, xa que depende de grupos académicos en universidades, como o noso equipo, para poder pensar un pouco como solventar este problema de saúde global.
—É un pouco preocupante… Cre que é necesario tomar máis conciencia do que supón a resistencia aos antibióticos? Tendo en conta a previsión de cara a 2050.
—Si, se non atopamos novos antibióticos nuns anos as superbacterias van matar máis xente que o cancro. Deberiamos tomalo en serio.
—A desextinción molecular, entendéndoa como esa especie de resurrección de organismos extintos, trae consigo un dilema ético. Como se pode solventar?
—Isto é algo no que comecei a pensar cando empezamos a atopar estas moléculas hai uns anos en neandertais e organismos extintos. Algunhas das moléculas que atopamos non están presentes no mundo biolóxico de hoxe, entón a pregunta con ramificacións bioéticas é: está ben traer de novo á vida estas moléculas? Que significa dende un punto de vista filosófico? Nós estamos consultando con expertos en bioética para poder acceder e continuar innovando neste novo campo pero facéndoo de maneira responsable, que é o máis importante e no que cremos firmemente. Estamos continuando o noso traballo, pero con moita responsabilidade e coidado.
—Tamén están as patentes. Como se enfrontan a isto?
—Cientificamente é fascinante pero dende o punto de vista de patentes é curioso. Os avogados non saben se as moléculas que estamos atopando nos organismos extintos poden ser patentables ou non. A norma en patentes é que as moléculas e as secuencias da natureza non son patentables. Pero aquí estamos falando de moléculas do pasado, que existiron hai moitos anos e que non están presentes no mundo biolóxico de hoxe. Isto abriu un novo campo na lei de patentes.
Non temos unha nova clase de antibióticos en décadas porque non son economicamente viables
—Con estas liñas abertas, cales son os pasos a seguir no voso laboratorio?
—Coa intelixencia artificial queremos explorar toda a información biolóxica que está dispoñible no mundo. Estamos a falar de toda a árbore da vida. Temos unha publicación, que vai saír nunhas semanas, na que usamos algoritmos para explorar todo o microbioma global. Usamos moitísimas mostras de microbios ao longo do mundo, que viñeron de distintos hábitats, incluídos os océanos, os solos… E fomos capaces de atopar case un millón de antibióticos novos previamente non descritos neste microbioma global. Somos un pouco como Google, que quere combinar toda a información do mundo. Nós estamos a facelo con intelixencia artificial; explorando todos os datos biolóxicos dispoñibles para atopar novos antibióticos.
—Un millón… Que barbaridade.
—Si, creo que é o maior traballo de descubrimento de antibióticos xamais descrito.
—Dende que empezou a súa carreira na Universidade de León está fóra de Galicia. Pensa en volver?
—Nunca se sabe. Aquí estou estes días pero para traballar non o sei… Agora mesmo estou contento en Estados Unidos, facendo a ciencia que quero facer. Pero, obviamente, a morriña sempre está aí e encántame volver á casa. Teño moitísimos amigos, a familia… Os lazos sempre tiran e máis aínda con este recoñecemento na miña terra.
Encontramos case un millón de antibióticos no microbioma global que nunca antes se describiran
—Como valora, dende a perspectiva do estranxeiro, a ciencia que se fai en Galicia? A principal queixa da comunidade científica é a falta de investimento.
—Se penso nos números e analizo os países que fan ciencia de primeiro nivel, o PIB ten que acadar arredor do 3%. En España creo que está arredor do 1%. É un terzo do que debería ser. É importante investir en ciencia e creo que quedou demostrado ao longo da historia que é un motor económico, leva a crear novas tecnoloxías que poden lograr que ese país sexa punteiro no mundo en certas industrias… O problema é que a ciencia está rexida pola política e a política cambia cada catro anos. É importante a nivel social, de país, en España e en Galicia, que todo o mundo se poña de acordo en que a ciencia é un motor económico, de prosperidade, educativo e que non depende de que sexas de dereitas ou de esquerdas. Por exemplo, en Estados Unidos hai moitos problemas pero todo o mundo está de acordo en que a ciencia é un motor de innovación. En España aínda non estamos nese punto.
—Tamén hai moitas queixas polas trabas que se lle poñen á carreira investigadora e que, finalmente, acaba co abandono de moitos científicos prometedores.
—Os salarios deberían de ser mellores en Galicia e en España para a xente que quere facer ciencia e os contratos deberían ser un pouco máis prolongados no tempo, non ter contratos tan curtos nos que non tes ningún tipo de estabilidade. E tamén as oportunidades de colaborar, de ter xente ao redor que é válida, que sabe facer ciencia, que inspira… O que intento facer no meu grupo é atraer os mellores científicos do mundo que cren no que estamos intentando facer. Temos xente que vén de química, de microbioloxía, de informática, de bioloxía sintética, de física… Todos traballando xuntos. O importante é crear un ecosistema de altas capacidades, de xente interesante e curiosa que quere intentar cambiar o mundo. A universidade española talvez está un pouco atrasada nese sentido, probablemente pola falta de incentivos do goberno, de financiamento. É un tema complicado.
—Colabora con grupos de Galicia?
—Si, temos colaboracións con xente da Coruña e de Santiago. É fantástico. Encántame traballar en ciencia con xente da miña terra e espero poder facelo moitos anos máis.
