Únete á nosa canle de Whatsapp
“O meu fillo díxome: ‘ti vendiches droga cando eras moza’. E eu contesteille: ‘ninguén o sabía e estaba permitido’, porque é certo que estaba a Garda Civil de Betanzos vixiando… Non era o estraperlo, que había que andar a escondidas. Era unha cousa legal. Pero a etapa do caruncho… Ben, se é droga non é moi boa, pero foi unha época moi importante na Galicia dos labradores”.
As palabras de Francisca Rodríguez, de Paderne, resumen a esencia dun fenómeno que deixou pegada nunha xeración marcada pola Guerra Civil e a represión franquista. Tanto, que ata Balbino, o protagonista de Memorias dun neno labrego, conta no libro de Neira Vilas como apañaba o cornello durante a sega co seu amigo Lelo para sacar uns cartos. Francisca era unha das moitas mozas e mozos que nas décadas dos 40 e 50 do século XX se dedicaron a recoller o Claviceps purpurea, un fungo parasito do centeo que, polos alcaloides que contén, se converteu nunha prezada substancia, chegando a multiplicar por 1000 o que se pagaba, por exemplo, por un quilo de patacas. Unha historia na que se mestura o estraperlo, a daquela incipiente industria farmacéutica galega e multinacionais do sector, a caza das ‘bruxas’ de Salem, o LSD e Albert Hoffman, a CIA e, sobre todo, as testemuñas aínda vivas en Galicia do tempo do ouro negro púrpura. Negro Púrpura é, precisamente, o título do filme da produtora Illa Bufarda, dirixido por Sabela Iglesias e Adriana P. Villanueva, que este martes 6 de abril se presenta na Mostra Internacional de Cinema Etnográfico (MICE),organizado polo Museo do Pobo Galego. O filme poderá verse a partir das 19.30 no Teatro Principal de Santiago de Compostela.
O proxecto, que comezou hai agora tres anos o traballo de documentación e entrevistas co título “O Dentón”, mudou seu nome a Negro Púrpura, que reflicte a cor do fungo, coñecido de moitas maneiras distintas en Galicia: ademais de dentón, fálase del como cornello, cornizó, caruncho, grao de corvo, cornicelo ou dente de can. E tamén, reflicte, segundo as súas directoras, a estética do documental, na que se rescatan, das tebras do tempo e da memoria unhas historias fascinantes.
Unha época ‘dourada’, mais controvertida
Adoita compararse o caruncho co volframio, pois a época dourada dos dous produtos coincidiu no tempo e no espazo. As minas galegas fervían entre espías nazis e aliados, empresarios locais que souberon ver o filón e nativos que buscaban, tanto no mercado controlado pola industria como no contrabando (a coñecida como ‘roubeta’), unha forma de subsistir na crúa posguerra colleitando o negro e pesado metal que protexía os carros de combate. Ao tempo, nos campos de centeo, as mulleres, as nenas e os nenos peiteaban os cereais na procura dese corno que agromaba entre as espigas e se pagaba a prezo de ouro.
Aquel cornello contiña compostos do grupo ergolina. Estas substancias inducen no organismos efectos vasoconstritores e neurolóxicos. Deles saíu, por exemplo, o LSD sintetizado por Albert Hoffman, unha das drogas recreativas máis relevantes do século XX. Pero tamén teñen efectos indesexados: o ergotismo pode chegar a producir gangrena nas extremidades, e tamén está detrás do coñecido como fogo de Santo Antonio, episodios que se mergullan na tradición popular séculos atrás e falan de posesións demoníacas e herexías. Nun artigo publicado na revista Science en 1976, a psicóloga e antropóloga Linnda R. Caporael postulou a idea de que os célebres xuízos por bruxería de Salem, que tiveron lugar a finais do século XVII na colonia inglesa de Massachussets (hoxe EUA), tiñan a súa orixe nun episodio de ergotismo nas mulleres procesadas. Hai numerosos testemuños de intoxicacións con pan de centeo do que non se quitou o cornello. E mesmo algunhas especulacións falan de que a CIA estivo detrás de episodios de intoxicación colectiva como o acontecido en 1951 na localidade de Pont Saint Esprit, no sur de Francia, cando a axencia quixo experimentar cos efectos do LSD.
E que fai Galicia en todo isto? Alén dos efectos nocivos xa coñecidos moito tempo atrás, houbo quen atopou, desde o século XIX, que o fungo tiña tamén efectos antihemorráxicos e analxésicos en problemas como as cefaleas. E nel está a base, como contaba en 2014 Eduardo Rolland en GCiencia, do nacemento da industria farmacéutica galega que hoxe traballa en vacinas contra a Covid-19 ou a tuberculose e fármacos contra o cancro. O caruncho foi unha das pedras angulares que fixo posible o nacemento e crecemento de Zeltia, que despois de diversos avatares, desembocaría en grupos biotecnolóxicos de referencia como Zendal ou Pharmamar.
Ademais deste pulo industrial, Galicia albergaba máis factores a prol da explotación do caruncho, comezando pola abundancia das plantacións de centeo no país. “A nivel químico, probablemente polas condicións climáticas, o cornello galego era moi apreciado. Ademais, a recolección aínda era manual, polo que o fungo sufría moito menos deterioro”, explican as directoras de Negro Púrpura.
Con todo, como lle acontecía a Francisca, boa parte da cidadanía era allea a un fenómeno que movía moreas de cartos a nivel internacional. “O que nos contou a xente é que non había tanta consciencia sobre o que estaba acontecendo; era unha época de guerra e posguerra, onde a fame estaba moi presente e o caruncho serviu para quitala en moitas casas”. Neste panorama xorden personaxes ben curiosas, lembran Adriana e Sabela: “Sorprende moito escoitar as testemuñas sobre persoas que estaban tan ben conectadas, movendo un mercado enorme, desde unha vila pequena tiñan contactos co outro lado do Atlántico, falaban en inglés, e mantiñan relacións por correspondencia con empresarios moi relevantes”, engaden. Aldeas como Dacón, en Maside, eran o primeiro elo de nodos internacionais do comercio co fungo.
Mais como a febre chegou, tamén marchou. As investigacións de Albert Hoffman sobre o LSD, despois das súas célebres experiencias nas que describiu os efectos psicotrópicos deste derivado do Claviceps purpurea, foron avanzando, e acabaría sintetizando no laboratorio os distintos derivados dunha substancia que, durante séculos, alimentou as lendas populares de medio mundo. As directoras do documental deixan caer a posibilidade de que Hoffman usase caruncho galego nas súas investigacións. “Sábese que el usou caruncho adquirido en Portugal, e que parte do que se vendía alí procedía de Galicia. Quen sabe se os fungos que Hoffman usou para sintetizar o LSD viñeron dalgunha leira galega…”, deixan caer as directoras do filme.
O traballo de campo que se desenvolveu para Negro Púrpura pode verse no blog O Dentón, que recolle a viaxe por concellos como Beariz, Rubiá, Maside, Sandiás, Allariz, Paderne, O Saviñao, Nigrán ou Vilar de Santos. Decenas de entrevistas, moitas horas de conversas e documentación que toman forma nun filme cargado de sons e imaxes lisérxicas.
“Neste tempo ampliamos moito a percepción do fenómeno, e acabamos coñecendo a moita xente que recolleu o caruncho”, contan. Entre outras testemuñas, impacta a dunha muller que deu a luz despois dunha infusión con Claviceps purpurea. Este era un dos usos do fungo, que tamén se aplicaba, pola contra, como abortivo e antihemorráxicos e analxésicos. As sensacións oscilan, segundo Sabela Iglesias e Adriana P. Villanueva, “entre unha certa nostalxia que aínda dura, nas contornas máis rurais, e outras máis vinculadas ao comercio e á cidade, nas que non se botan tanto de menos aqueles tempos”.
- Máis información sobre Negro Púrpura no web do filme.
- Poden reservarse as entradas para a preestrea nesta ligazón, a partir das 10 horas do luns 5 de abril.
