O virus do papiloma humano (VPH) é un virus cuxa familia está constituída por máis de 100 tipos. Deles, hai polo menos 14 que se consideran axentes causais de diversos tipos de cancro que afectan tanto a homes como a mulleres.
Globalmente, o VPH é o causante de 1 de cada 20 casos de cancro en humanos (un de cada dez en mulleres). É o responsable da práctica totalidade dos cancros de colo uterino, así como dunha proporción variable de cancros de vaxina, vulva, ano, pene e orofarinxe: ao redor do 60% das neoplasias de vaxina, o 40% dos cancros de vulva e pene, ata o 85 % dos cancros de canle anal e entre o 30% e 70% dos carcinomas (ver PDF) de orofarinxe.
Das implicacións do VPH cos diferentes cancros, a mellor definida é a do cancro de colo uterino. O cancer de colo de útero é o cuarto tipo de cancro máis frecuente entre as mulleres.
No mundo diagnostícanse anualmente máis de 550.000 novos casos de cancro de colo de útero e morren máis de 300.000 mulleres por esta enfermidade. A historia natural da infección do virus do papiloma humano nas outras rexións anatómicas diferentes ao colo do útero é menos coñecida.
Como se contaxia o virus do papiloma humano?
A infección xenital polo VPH é tremendamente frecuente. O virus do papiloma humano transmítense principalmente por contacto sexual. Estímase que aproximadamente entre o 50 e o 80% das mulleres sexualmente activas entran en contacto co VPH nalgún momento da súa vida.
A pesar de que a maioría das persoas adquire este virus pouco despois de iniciar a súa vida sexual, a infección pode producirse en calquera momento da vida. Diversos factores, como o inicio precoz das relacións sexuais ou o número de parellas sexuais, aumentan o risco de infección, mentres que outros, como a vacina fronte ao VPH ou a utilización de preservativo, redúceno.
Da infección por VPH ao cancro
A infección polo VPH non causa síntomas e, en xeral, elimínase espontaneamente. As defensas de cada individuo encargaranse de eliminar o virus. Por tanto, a maioría das infeccións durarán só uns meses (ou uns poucos anos) e moitas delas pasarán desapercibidas.
Con todo, entre un 10 e un 15% dos casos o VPH non se eliminará e persistirá durante décadas. A persistencia viral é a condición necesaria para que aparezan lesións premalignas. Se estas lesións non se diagnostican precozmente e non se tratan, pode aparecer un cancro.
A capacidade de persistencia do VPH depende de múltiples factores: factores virais (o tipo de VPH ou a carga viral), factores do individuo infectado (se este ten algunha enfermidade ou toma medicación que debilite o seu sistema de defensas) e factores ambientais (como o tabaco, o tipo de anticonceptivos que utiliza, o número de parellas sexuais…).
Ferramentas de prevención
A prevención primaria (vacinas) e secundaria (cribado) son as principais ferramentas que temos para evitar a infección e o desenvolvemento de lesións premalignas e cancro.
No ano 2006, empezáronse a comercializar dúas vacinas capaces de previr a infección polos tipos de VPH 16 e 18, os dous tipos de VPH responsables do 70% dos cancros de colo de útero e da maioría dos cancros relacionados co VPH noutras localizacións (vaxina, vulva, pene, canle anal e orofarinxe). Actualmente, existen tres vacinas comercializadas para previr o VPH que demostraron unha altísima seguridade e eficacia (próxima ao 100 %) en previr a infección e, por tanto, tamén a aparición de lesións.
Con elas, é posible impedir o desenvolvemento de preto do 90% dos cancros causados por este virus. Por iso, a Organización Mundial da Saúde (OMS) recomenda a administración sistemática de vacinas fronte ao virus do papiloma humano e a maioría dos países, seguindo as súas directrices, incorporaron a vacina nos seus programas de inmunización.
De feito, en España está incluída no calendario vacinal das nenas e de adultos considerados “de risco” (homes e mulleres con infección por VIH, homes que teñen sexo con homes, homes e mulleres que recibiron un transplante de medula ósea, mulleres tratadas por unha lesión premaligna de pescozo uterino, etc.).
Vacinas e cribado, ferramentas para a eliminación do cancro
No caso do cancro de colo uterino, ademais, existe unha prevención secundaria (cribado) cuxo obxectivo é diminuír o número e a mortalidade desta neoplasia mediante a detección de lesións premalignas.
O tratamento destas lesións (habitualmente mediante a extirpación dunha parte do colo de útero ou conización) permite previr a súa progresión e o desenvolvemento do cancro. Ata a actualidade, o cribado do cancro de colo de útero baseouse na citoloxía.
Con todo, recentemente, as probas de detección do VPH no pescozo de útero demostraron ser máis útiles na prevención do cancro que a citoloxía. Por iso, actualmente estanse organizando estratexias de cribado (ver PDF) baseadas na detección do VPH en lugar de na citoloxía. Non existen programas de prevención secundaria para outras neoplasias relacionadas co VPH.
Combinar unha correcta prevención primaria e secundaria, é dicir, obter unha elevada cobertura vacinal e un adecuado cribado da poboación, é requisito indispensable para alcanzar o obxectivo futuro que se marcou a OMS: a eliminación do cancro de colo do útero a nivel mundial.
Ademais, recentemente, a Organización Europea contra o Cancro (ECO) propúxose ir un paso máis alá e, dentro do plan europeo de loita contra o cancro, lanzouse a iniciativa conseguir a eliminación de todos os cancros relacionados co VPH en Europa.
* Marta del Pino é profesora asociada na Universitat de Barcelona e consultora en Unidad de Xinecoloxía Oncolóxica do Hospital Clínico de Barcelona.
Cláusula de Divulgación: recibiu fondos para investigación de bolsas competitivas gobernamentais (Instituto de Salud Carlos III). Realizou labores de consultoria para o NCI, e recibiu financiamento pola realización de cursos e simposios de MSD e Roche.
