En 1954, o mercado farmacéutico estaba en plena expansión e as empresas buscaban tranquilizantes máis seguros que os barbitúricos, que nesa época estaban a causar un gran número de mortes. Foi entón cando a empresa alemá Chemie Grünenthal sintetizou a talidomida, un sedante que non se parecía a ningún dos existentes. Supostamente era menos prexudicial.
Os experimentos realizados nalgúns modelos animais evidenciaban unha escasa actividade sedante e non existían datos sobre o seu efecto teratoxénico, é dicir, a posibilidade de producir malformacións no feto.
Aínda así, tres anos máis tarde foi autorizada a súa venda para tratar as náuseas e vómitos durante o embarazo ata en 50 países. En Francia e Estados Unidos utilizouse con outras indicacións, tras detectarse algún caso de neuropatía periférica. En España rexistrouse co nome comercial de Contergan®.
Graves malformacións
Desgraciadamente, os efectos adversos máis impactantes non se fixeron esperar. En todos os países onde se comercializou este fármaco naceron nenos con graves malformacións. Entre as máis frecuentes estaba a focomelia, a ausencia de ósos e músculos nas extremidades superiores ou inferiores, pero tamén viñeron ao mundo bebés sen pavillóns auditivos, con defectos do padal e con malformacións esofáxicas e gastrointestinais.
O primeiro en advertir de que estes efectos teratoxénicos poderían estar causados pola talidomida foi Widukind Lenz, clínico e xenetista alemán, en 1961. A evidencia fixo que fose retirado do mercado alemán, aínda que en España seguiu comercializándose algúns anos máis.
Naceron nenos sen pavillóns auditivos e con malformacións esofáxicas e gastrointestinais, entre outras consecuencias
O descubrimento da súa eficacia no tratamento da lepra fixo que algunhas das súas diferentes presentacións comerciais continuasen vixentes en Latinoamérica e outras latitudes, aínda despois de que estas fosen prohibidas en 1965.
A repercusión no mundo científico e a alarma social desatada tivo notables consecuencias. Ata ese momento, a avaliación da eficacia e seguridade dos fármacos non era supervisada por ningunha autoridade sanitaria oficial. Esta desgraza impulsou a creación de organismos independentes para o control dos medicamentos. Por iso, dalgunha forma, a talidomida está na orixe da farmacoloxía clínica e a farmacovixilancia, o que supuxo un importante beneficio para as xeracións posteriores.
As vítimas, grandes esquecidas
A OMS estima que naceron máis de 10.000 nenos con malformacións graves como consecuencia da talidomida, aínda que algúns elevan esta cifra a case o dobre. Aínda que non hai datos oficiais sobre as persoas afectadas en Latinoamérica, as súas secuelas deixáronse ver sobre todo en Brasil e Perú.
En España negouse durante máis de 30 anos que o fármaco fose vendido, co consecuente prexuízo para os entre 1.500 e 3.000 bebés con malformacións. A falta dun rexistro oficial de afectados impediu o acceso destes a calquera compensación económica ou axuda sanitaria.
Para axudar a este colectivo, case 40 anos despois creouse a Asociación Española de Vítimas da Talidomida (AVITE). En 2003, AVITE preocupouse de crear un censo que permitise un recoñecemento social e unha indemnización xusta para reparar os danos físicos e morais. E traballouse para que esta axuda fose comparable coa desenvolvida noutros países como Alemaña ou Reino Unido.
En España houbo entre 1.500 e 3.000 bebés con malformacións
Despois de múltiples entrevistas e negociacións coas autoridades españolas, en 2010 recoñeceuse, por fin, aos afectados e regulouse o procedemento de concesión de axudas. Con todo, este colectivo non se rende e segue loitando polos seus dereitos despois de que, en 2015, o Tribunal Supremo fallase a favor da compañía farmacéutica co argumento de que o caso prescribira.
Este desamparo fai que as vítimas da talidomida sigan sendo uns grandes esquecidos na nosa sociedade. É posible que o seu recoñecemento, se é que chega algún día, se produza demasiado tarde.
Por que produce malformacións no feto?
A pesar do tempo transcorrido desde que estalou o escándalo, os mecanismos moleculares que desencadean as malformacións, así como parte das súas actividades biolóxicas, non se coñecen con exactitude. Existen ata 30 hipóteses e modelos para explicalo. Con todo, impuxéronse dúas teorías: en primeiro lugar, as que fan responsables da teratoxenia á produción dunhas moléculas chamadas especies reactivas de osíxeno (ROS); e en segundo lugar, as que achacan eses efectos á antianxioxénese, é dicir, a súa capacidade para inhibir a nova formación de vasos sanguíneos.
A identificación da unión da talidomida a unha proteína denominada CEREBLON (CRBN) supuxo unha axuda inestimable para identificar o mecanismo que produce as malformacións. Como consecuencia da devandita unión, xérase a destrución doutras proteínas, entre as que se atopa o factor de transcrición denominado SALL4, esencial para o desenvolvemento das extremidades.
Sería, pois, neste factor de transcrición SALL4 onde atopariamos o elo perdido na engrenaxe teratoxénica da talidomida. De todos os xeitos, estes descubrimentos non se confirmaron nalgúns modelos animais, o cal mostra a diferente susceptibilidade das especies á aparición de malformacións.
O rexurdimento da talidomida
A talidomia parecía estar condenada ao máis absoluto dos ostracismos. Con todo, en 2001, a Comisión Europea designouno como fármaco orfo para o tratamento do mieloma múltiple. Os denominados medicamentos orfos xeralmente non espertan ningún interese por parte da industria farmacéutica. Deben estar destinados a pacientes con enfermidades raras ou unha doenza que carece de tratamento alternativo. Para que un novo composto se inclúa neste grupo, debe brindar beneficios adicionais sobre as terapias dispoñibles.
Actualmente prescríbese, principalmente, para dúas enfermidades: a lepra e o mieloma múltiple
A reutilización da talidomida xurdiu ao pensar que o rápido desenvolvemento embrionario podería asemellarse ao descontrolado crecemento tumoral. Os datos de estudos in vitro e probas clínicas suxiren que os efectos inmunomoduladores, antiinflamatorios e antineoplásicos da talidomida poden estar relacionados coa inhibición da produción do factor de necrose tumoral (TNF-α) e a modulación de determinadas moléculas de adhesión intercelular, involucradas na migración de leucocitos e na actividade antianxioxénica.
Actualmente, este fármaco prescríbese, principalmente, para dúas enfermidades: a lepra e o mieloma múltiple. En España, é o tratamento de elección en pacientes con mieloma múltiple que non foron tratados anteriormente, sempre combinado con prednisona e melfalán. Indícase a partir dos 65 anos ou ben en persoas máis novas que non poden recibir altas doses de quimioterapia.
O rexurdir da talidomida, cos seus prometedores resultados, non debe borrar a súa fatídica historia. Non se pode repetir a mala praxe que levou a fatais consecuencias para un colectivo que foi apartado ao esquecemento.
*María Josefa García Barrado é profesora titular de Farmacoloxía da Universidad de Salamanca.
Cláusula de divulgación: María Josefa García Barrado non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes máis alá do cargo académico citado.