Despois de máis de dous anos de pandemia, chegamos a unha situación na que o número de infeccións causadas polo SARS-CoV-2 é máis alto ca nunca. Moitos de nós, a pesar de recibir a pauta completa de vacinación, sufrimos a covid-19 recentemente e/ou coñecemos a persoas que nestes momentos están en corentena debido á infección.
Con todo, a pesar das alarmantes cifras de contaxios, o feito de que a variante ómicron aparentemente cause síntomas máis leves que as súas predecesoras podería estar a conducir a unha trivialización da enfermidade. Todo o mundo parece resignado a que, antes ou despois, se contaxiará, o que fai que mesmo haxa quen pense que canto antes mellor.
É isto correcto ou estámonos anticipando nas nosas predicións sobre o comportamento do virus?
Os virus optimízanse grazas ao seu gran potencial evolutivo
Para que un virus procedente de animais cause unha pandemia na poboación humana, necesita superar unha serie de barreiras.
En primeiro lugar, debe poder interaccionar cunha molécula da superficie das nosas células que permita a súa entrada nelas, nada sinxelo. Unha vez dentro, o virus atópase cun ambiente que é menos favorable para a súa multiplicación que o que existía no animal que infectaba habitualmente. Por último, é necesario que atope vías de saída ao exterior que lle permitan transmitirse eficientemente entre individuos, de modo que se xere unha cadea de transmisión estable.
Para superar todas esas barreiras, os virus dispoñen dunha ferramenta moi potente que é o seu gran potencial evolutivo. Cada vez que un virus penetra nun novo individuo, durante o curso da infección vai producir miles de millóns de copias do seu xenoma. E practicamente cada vez que se produce unha destas copias xérase polo menos un erro, unha mutación, empregando un termo un pouco máis técnico. Por tanto, cada persoa infectada non só é que conteña un número inmenso de virus, senón que a maioría deses virus son diferentes uns doutros.
Sobre ese conxunto tan heteroxéneo operan diversas forzas. Por unha banda, a selección natural vai facer que os virus que conteñan algunha mutación beneficiosa sexan os máis abundantes e, por tanto, os que terán máis éxito á hora de ser transmitidos.
Con todo, unha epidemia é un fenómeno moi complexo que está tamén suxeito ao azar. Un exemplo é que, de toda esa variedade de virus que existe nun organismo infectado, só uns poucos serán transmitidos durante un contaxio, o que lanza certa incerteza sobre a evolución posterior. Outro feito que inflúe en que variantes serán máis exitosas é o comportamento dos individuos. Unha persoa moi activa e con moitas relacións terá máis éxito á hora de transmitir os seus virus que outra que apenas se mova.
Podemos predicir a evolución dos virus?
A resposta curta é que non. Con todo, pódense establecer certas regularidades. En xeral, a maioría dos virus, dun modo natural, tenden a mellorar a súa transmisión, algo que non foi unha excepción no caso do SARS-CoV-2. Moi pronto, ao comezo da pandemia, impúxose unha mutación (o cambio D614 G) na espícula do virus, cuxo efecto parecía ser aumentar a súa multiplicación nas vías respiratorias superiores, favorecendo así o contaxio.
Posteriormente foron aparecendo novas variantes, as denominadas alfa, beta, gamma e delta, que contiñan mutacións que, nalgúns casos, favorecían a interacción co receptor celular e, noutros, dificultaban a acción dos anticorpos xerados en infeccións previas ou inducidos polas vacinas que xa se estaban aplicando masivamente en moitos países.
Con todo, ningunha desas variantes parecía ser menos agresiva que o virus orixinal. De feito, os datos indicaban máis ben o contrario: un incremento no risco de hospitalizacións e mortes. Algo que non encaixaba co comportamento da maioría dos virus respiratorios, que co tempo tenden a diminuír a gravidade dos síntomas.
Esta tendencia á atenuación é facilmente explicable se pensamos que un virus que consiga multiplicarse de forma óptima, sen causar unha enfermidade grave, terá máis éxito á hora de propagarse, xa que é máis probable que a persoa portadora continúe cos seus contactos normais, aos que poderá transmitir o virus.
E de pronto chegou ómicron
Cando nalgúns países a incidencia parecía estabilizarse nuns niveis realmente baixos, tivemos noticias dunha nova variante cun número inusitadamente alto de mutacións (máis de trinta só na espícula). Esa variante impúxose rapidamente en case todo o mundo, infectando tamén a persoas vacinadas ou que xa pasaran a enfermidade.
O feito é preocupante debido a que está a mostrar a elevada capacidade do virus para xerar mutantes capaces de eludir respostas inmunes previas. Con todo, a pesar das dificultades para comparar a gravidade de ómicron respecto ao virus orixinal, hai varios estudos que indican que esta variante si causa síntomas máis leves.
O virus está a multiplicarse máis
Parece que a esperada atenuación do virus podería chegar, pero á conta dun número tan alto de infeccións que as súas consecuencias son imposibles de valorar. O virus está a multiplicarse máis que en calquera outro momento da pandemia e iso supón que está a experimentar tamén un número elevadísimo de mutacións.
Poida que a maioría sexan irrelevantes. Pero non se pode descartar que algunha delas dea algunha vantaxe ao virus nun sentido prexudicial para nós. Non esquezamos que, cando falamos de grandes números, o aparentemente imposible pode facerse probable.
O número de mutantes que pode xerar un virus é inmenso, pero a boa noticia é que non todos son viables e non todas as propiedades do virus son mellorables. Por exemplo, o virus do sarampelo posúe moitas restricións para xerar variantes que eludan a resposta inmune xerada nunha primeira infección, simplemente porque os cambios requiridos son incompatibles coa entrada do virus na célula. No outro extremo temos o virus da gripe, cuxa capacidade de reinfección todos coñecemos.
Algúns estudos recentes indican que un dos coronavirus endémicos que afectan á nosa especie, o denominado 229E, é capaz de causar reinfecciones frecuentes, debido á súa capacidade para xerar variantes que non son neutralizadas polos anticorpos producidos fronte a versións anteriores do virus.
Como será a evolución do SARS-CoV-2? Na miña opinión é pronto para aventurar nada, pero banalizar unha enfermidade da que aínda descoñecemos moito pode ser precipitado. Que o medo non nos paralice, pero que tampouco nos leve a comportamentos cuxas consecuencias aínda non podemos valorar.
*Ester Lázaro Lázaro é investigadora científica dos Organismos Públicos de Investigación. Está especializada en evolución de virus no Centro de Astrobiología (INTA-CSIC).
Cláusula de divulgación: Ester Lázaro Lázaro recibe fondos do Ministerio de Ciencia e Innovación a través do proxecto número PID2020-113284GB-C22.
