Desde mediados do século XX, o emprego dos antibióticos e a introdución masiva da vacinación aumentaron considerablemente a esperanza de vida, diminuído a mortalidade infantil e permitido a cirurxía invasiva e os tratamentos de quimioterapia.
Esa cadea de éxitos empezou alá por 1928, cando Alexander Fleming descubriu a penicilina, o antibiótico que transformou a medicina. Durante un tempo, tivemos a sensación de que, grazas a estas novas e poderosas armas, a loita da humanidade contra as infeccións finalmente chegaría ao seu fin.
Con todo, as expectativas non se cumpriron. Aínda estamos moi lonxe de gañar esa batalla. Como é posible? Moi sinxelo, pola resistencia microbiana aos antibióticos. É dicir, a capacidade dos microorganismos para sobrevivir á exposición aos antibióticos que normalmente poderían matalos ou deter o seu crecemento.
Un problema de saúde pública mundial de primeira orde
Cada ano morren 33.000 persoas en toda Europa como consecuencia de infeccións hospitalarias causadas por bacterias resistentes aos antibióticos. Segundo os últimos datos, 4.000 destas mortes rexístranse en España, catro veces máis que as provocadas por accidentes de tráfico.
Seguindo cos números, as bacterias resistentes aos antibióticos son responsables de 700.000 mortes ao ano no mundo. Pero tamén culpables de aproximadamente o 15,5% dos casos de infeccións adquiridas no hospital. Mesmo existen rexións no mundo onde as bacterias multirresistentes aos antibióticos son responsables de máis do 75% das infeccións en pacientes hospitalizados. Cifras humillantes.
As infeccións de bacterias resistentes xa causan en España catro veces máis mortes que os accidentes de tráfico
Falamos, por tanto, dunha das maiores ameazas para a saúde mundial e o desenvolvemento social, capaz de afectar a calquera persoa de calquera idade e en calquera país. De feito, a resistencia antimicrobiana está considerada como un problema de saúde pública mundial de primeira orde.
E non parece que vaia a mellorar a situación de maneira inmediata. As estimacións apuntan a que, a menos que se tomen medidas globais, no ano 2050 as bacterias resistentes aos antibióticos poderían causar aproximadamente 10 millóns de mortes.
Aínda por riba, as bacterias resistentes aos antibióticos supoñen unha carga económica extraordinaria xa que, a nivel mundial, supoñen un custo duns 1.000 millóns de euros anuais para o sistema de saúde. Mesmo provocan 3 billóns de euros de perda do Produto Interno Bruto (PIB).
Aínda que este fenómeno é un proceso natural observado na práctica clínica desde que os antibióticos de primeira xeración empezaron a ser aplicados contra as infeccións microbianas, o uso persistente dos antibióticos, a automedicación e a exposición a infeccións nos hospitais aceleraron o desenvolvemento de bacterias multirresistentes.
As bacterias ESKAPE
O problema da resistencia aos antimicrobianos (RAM) non se estende de maneira uniforme a todas as bacterias. A Sociedade de Enfermidades Infecciosas de América (IDSA) identificou seis especies como especialmente perigosas, debido á súa virulencia e aos seus posibles mecanismos de resistencia a múltiples fármacos. Agrupadas baixo o acrónimo “ESKAPE”, trátase de Enterococcus faecium, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, Acinetobacter baumannii, Pseudomonas aeruginosa e Enterobacter spp.
Este grupo de bacterias patógenas parece que teñen certa facilidade para “escapar” da acción bactericida dalgúns antibióticos. Ademais, a Organización Mundial da Saúde (OMS) clasifica as bacterias patóxenas multirresistentes en tres grupos de prioridade:
- O grupo 1: prioridade crítica. Inclúe a Acinetobacter baumannii, Pseudomonas aeruginosa e algunhas enterobacterias como Klebsiella pneumonie, Escherichia coli. Tamén varias especies dos xéneros Serratia e Proteus. Todas elas son resistentes aos carbapenémicos.
- O grupo 2: prioridade elevada. Inclúe a Enterococcus faecium (resistente á vancomicina), Staphylococcus aureus (resistente á meticilina e con sensibilidade intermedia e resistencia á vancomicina), Helicobacter pylori (resistente á claritromicina), Campylobacter spp. (resistente ás fluoroquinolonas), Salmonella (resistente ás fluoroquinolonas) e Neisseria gonorrhoeae (resistente á cefalosporina e ás fluoroquinolonas).
- O grupo 3: prioridade media. Inclúe a Streptococcus pneumoniae (sen sensibilidade á penicilina), Haemophilus influenzae (resistente á ampicilina) e Shigella spp. (resistente ás fluoroquinolonas).
A solución pasa por usalos con prudencia
O 18 de novembro de cada ano celébrase o Día Europeo para o Uso Prudente dos Antibióticos, unha iniciativa europea de saúde pública cuxo obxectivo é sensibilizar sobre a ameaza que supón para a saúde pública a resistencia aos antibióticos e fomentar o uso prudente dos mesmos. Tanto por parte do público en xeral como entre os traballadores sanitarios e os responsables políticos.
Ese día enmárcase dentro da Semana Mundial de Concienciación dos Antimicrobianos. É dicir, do antibióticos pero tamén de antivirais, antifúnxicos e antiprotozoarios.
Desde o ano 2020, o lema da campaña é “Antimicrobianos: manipular con coidado”. O “Plan de acción mundial sobre a resistencia aos antimicrobianos” ten cinco obxectivos estratéxicos:
- Mellorar o coñecemento e a comprensión da resistencia aos antimicrobianos,
- Fortalecer a vixilancia e a investigación,
- Reducir a incidencia de infeccións,
- Optimizar o uso de medicamentos antimicrobianos e, por último,
- Asegurar un investimento sostible na loita contra a resistencia aos antimicrobianos.
Pisar o freo cos antibióticos
A resistencia aos antibióticos acelérase polo uso indebido e excesivo dos antibióticos, así como pola prevención e o control deficientes das infeccións. Por esta razón, a campaña 2021 do Plan Nacional de Resistencia aos Antibióticos (PRAN2021), lanzada no marco da Semana Mundial de Concienciación sobre o Uso dos Antibióticos e o Día Europeo para o Uso Prudente dos Antibióticos, recupera o slogan “Antibióticos: tómaos en serio”.
Antibióticos sintéticos
O descubrimento de novos antibióticos é crucial para combater a resistencia bacteriana. Recentemente, o grupo dirixido por Andrew G. Myers da Universidade de Harvard desenvolveu unha plataforma para fabricar, a partir das lincosamidas, unha ampla gama de novos antibióticos análogos totalmente sintéticos. Tras probar a actividade antimicrobiana de máis de 500 análogos atoparon un composto prometedor, a iboxamicina, un composto eficiente fronte a cepas que son resistentes a outros antibióticos coñecidos.
Responsabilidade persoal
A título individual podemos adoptar medidas que axuden a previr e controlar a propagación da resistencia aos antibióticos.
Entre estas medidas persoais inclúese utilizar antibióticos só cando fosen receitados por un profesional sanitario certificado, non esixir antibióticos se o seu médico o informa de que non os necesita, seguir os consellos dos profesionais sanitarios cando use antibióticos, non compartir nunca nin usar os antibióticos sobrantes de tratamentos anteriores, previr as infeccións lavando as mans con regularidade, preparar os alimentos de maneira hixiénica e manter o calendario vacinal actualizado.
* Raúl Rivas é catedrático de Microbioloxía na Universidad de Salamanca.
Cláusula de divulgación: o autor non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declara carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado.
