Únete á nosa canle de Whatsapp
A pandemia sobre a que os científicos alertaban desde hai anos finalmente chegou. Unha situación de crise como esta déixanos a todos en cueiros e, claro, vénsenos as vergoñas.
É nestas situacións cando queda claro como é o comportamento dos cidadáns dunha sociedade: moitas veces altruísta, solidario e responsable; pero tamén egoísta, inconsciente e temerario. Revela que quizá non tiñamos un plan adecuado nin un sistema de alerta epidemiolóxica forte. Expón a debilidade da nosa capacidade coordinada de resposta e móstranos a fraxilidade do noso recortado sistema público de saúde: deficiencias en número de camas UCI, persoal de enfermería e médicos escasos e maltratados. Ponnos tamén de fronte ante a forma na que atendemos e coidamos aos nosos maiores en residencias abandonadas á especulación económica máis salvaxe.
Respecto ao sistema de ciencia temos numerosas mostras do seu estado en España e no mundo. A pandemia revela que non temos capacidade de autoabastecimiento tecnolóxico, non somos capaces de fabricar máscaras, producir en masa reactivos para as PCR, nin o noso propios test serolóxicos. Ese sector debería xestarse a partir dun sistema de ciencia poderoso, pero se a base falla, por moitos intentos políticos de destinar fondos á aplicación dos resultados científicos, é como comezar a facer a casa polo tellado.
Temos convocatorias que se atrasan, con calendarios descoñecidos, cambios na súa política e buracos temporais que nos deixan desamparados
A contribución dos científicos ao coñecemento da enfermidade é, agás honrosas excepcións, escasa. A investigación de virus, vacinas e pandemias no noso país, a pesar de posuír unha escola magnífica, non foi prioritaria nos últimos tempos. Quédannos investigadores que superan a idade de xubilación e que persisten polo seu empeño e excelencia, loitando fronte a todos os obstáculos burocráticos que se lles poñen. Os seus discípulos hai tempo que desertaron, emigraron ou malviven cunhas condicións laborais pésimas.
O resto de áreas de investigación non é que estean mellor. Ademais da falta de financiamento xeral, destápanse carencias que moitos non coñecían. Temos convocatorias que se atrasan, con calendarios descoñecidos, cambios na súa política e buracos temporais que nos deixan desamparados. Sufrimos unha escalada sen fin de normas e regulamentacións burocráticas absurdas que lastran a nosa actividade e dificultan o traballo, facéndoo en ocasións imposible. Pero esta crise mostrounos que, cando se quere, existe financiamento, axilízanse prazos e facilitan os procesos. Estamos nunha crise, pero é que a ciencia española leva moitos anos inmersa nunha.
Desde a torre de marfil
A enorme distancia que separa a ciencia da sociedade tamén queda ao descuberto. Os cidadáns teñen unha imaxe estereotipada que procede do cinema e do que lle conta unha non sempre especializada prensa. Vivimos unha época na que se valora como argumento máximo a descualificación, o sectarismo e a deshonestidade intelectual. Abordar a situación utilizando criterios obxectivos, recoñecendo dúbidas, reavaliando a situación e mostrando incerteza é algo ao que non estamos afeitos, non valoramos, créanos inseguridade e atacamos.
Empregar criterios científicos na toma de decisións atácase como un intento de parapetarse na ciencia, acusación moi reveladora do subconsciente de moitos dos nosos dirixentes. Desde as trincheiras ideolóxicas os desestabilizadores profesionais dedícanse a insultar, desacreditar e mesmo incitar ao acoso aos científicos como elementos contrarios que poden desvelar a debilidade dos argumentos propios.
Doutra banda, anos de titulares anunciando curas milagrosas do cancro xeran agora angustia nunha sociedade que demanda solucións inmediatas. Con todo, as solucións que se ofrecen desde a ciencia non poden ser máis ambiguas e en aparencia lentas, debido a que están guiadas por un método que implica cautela, experimentación, avaliación, reconsideración; actividades todas elas deostadas nos nosos días.
Empregar criterios científicos na toma de decisións atácase como un intento de parapetarse na ciencia, acusación moi reveladora do subconsciente de moitos dos nosos dirixentes
Engadamos a todo este panorama problemas que estamos a sufrir nos últimos anos e que nestas condicións ven magnificados, como a crise de credibilidade e reproducibilidade dunha ciencia feita cada vez máis á carreira e co ollo posto no número de publicacións. Un sistema de difusión da ciencia cuestionado por todos os lados e cunha proposta de solución baseada en repositorios de artigos de acceso libre que estes días está a quedar tamén moi cuestionada. É certo que este sistema aumenta a rapidez de diseminación dos resultados, ponos ao alcance de calquera. Pero ao mesmo tempo, en ausencia dun elemento que diferencie a palla do gran, entre a información valiosa tamén circula moito ruído que enturba o horizonte e resulta confuso para os propios científicos e para a sociedade.
Loita de egos
Teñamos tamén en conta problemas de sempre, como a presenza de egos superlativos aos que esta actividade non é allea e que, diante da perspectiva da gloria, leva a algúns a forzar os resultados ata facelos cadrar cos seus desexos. Temos exemplos de medicamentos como a hidroxicloroquina, que se promocionaron como cura con estudos pobres, pero que supuxeron a realización de ensaios clínicos que implican un esforzo enorme de recursos que sería mellor destinar noutra dirección.
Tamén o corporativismo que leva a absurdas posicións de defensa se científicos de áreas distintas participan no que un considera o seu territorio. Ou o receo que provoca nalgúns que investigadores cuxa traxectoria sempre estivo afastada da viroloxía expoñan agora propostas de investigación que buscan financiamento.
Con este panorama non foron poucas as voces que atacaron e desprezaron á ciencia como incapaz de ofrecer solucións, como actividade tullida e con complexos que debe apartarse a un lado ante o empuxe de conviccións fortes e decisións vigorosas. O desprezo e desprestixio levou mesmo a responsabilizar aos científicos de cómplices con máis ou menos implicación na devastación presente.
O desprezo e desprestixio levou mesmo a responsabilizar aos científicos de cómplices con máis ou menos implicación na devastación presente
Teorías conspiranoicas exasperadas expándense cunha taxa de contaxio mesmo superior á do coronavirus nutridas por intereses particulares e favorecidas polo desinterese de moitos en atallalas. Intereses políticos tentan medrar cabalgando en bulos e desinformación e mesmo algúns científicos caen nas redes políticas e déixanse utilizar como arma para o combate ideolóxico.
Con todo, a realidade é que a actividade científica obtivo en moi poucos meses uns avances espectaculares que nunca antes serían posibles. En cuestión de días, semanas e poucos meses conseguiuse illar e identificar o virus, secuenciouse o seu xenoma e compartiuse a información con todo o mundo, deseñáronse protocolos de diagnóstico molecular efectivos, iniciáronse proxectos de xeración de vacinas que empezaron moi cedo a ensaiarse e xa están en desenvolvemento, coñeceuse a vía de entrada do virus na célula, a estrutura da súa chave molecular unida á fechadura celular, expuxéronse centos de posibles terapias para ser ensaiadas en pacientes e un longo etcétera de datos que nos asolagan cada día.
Sen dúbida, todo este coñecemento foise aplicando desde o comezo para controlar a expansión do virus e está xa permitindo mellorar o tratamento dos pacientes. Finalmente chegarán terapias efectivas e unha vacina eficaz que impida a extensión da infección.
A actividade científica, como toda empresa humana, está suxeita aos mesmos vicios, intereses e erros; pero a ciencia como sistema de coñecemento da realidade para partir do cal poder derivar propostas de solución é o método máis axeitado para facer fronte aos nosos retos e, por suposto, tamén nesta emerxencia. Coidémola entre todos.
* Manuel Collado Rodríguez é investigador Miguel Servet II, director do laboratorio de investigación en Células Nai en Cáncer e Envellecemento do Sergas no Complexo Hospitalario Universitario de Santiago.
Cláusula de divulgación: o autor non recibe salario, nin exerce labores de consultoría, nin posúe accións, nin recibe financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declarou carecer de vínculos relevantes alén do cargo académico citado;
