Únete á nosa canle de Whatsapp
* Este artigo publicouse orixinalmente en Voces expertas, unha sección coordinada pola Agencia SINC na web da estratexia de vacinación en España (vacunacovid.gob.es)
As primeiras vacinas aprobadas en Europa contra a Covid-19 — Pfizer/BioNTech, Moderna, Astrazeneca/Oxford e Janssen— son tamén as primeiras da súa clase: apenas hai precedentes doutras realizadas coa mesma tecnoloxía. Son vacinas feitas de ácidos nucleicos, as moléculas ADN ou ARN. Nesta infografía explícase de modo básico o seu funcionamento e diferenzas.
Ao contrario que as vacinas tradicionais, non conteñen ningún microorganismo vivo —nin fragmentos seus—, polo que non hai posibilidade de que provoquen a enfermidade que deben previr.
Con todo, estas novas vacinas espertaron outro temor: que o ADN ou o ARN que conteñen interfira dalgunha maneira co ADN da persoa vacinada. Os expertos son unánimes ao afirmar que este risco é inexistente.
ADN, ARN e proteínas
O ADN é a molécula de que están feitos os xenes, e os xenes albergan a información necesaria para construír as decenas de miles de proteínas distintas que operan nos seres vivos. O ADN de cada organismo é único e está presente en todas as súas células. Nos humanos está no núcleo de cada célula.
As vacinas xa aprobadas conteñen copias de parte do ADN ou ARN do coronavirus, en concreto da rexión que ordena fabricar a proteína con que o virus entra nas células humanas
En canto ao ARN, a súa función -dito en termos moi básicos- é sacar a información do ADN fóra do núcleo da célula, e facer que sexa traducida a proteínas. Este proceso de tradución de ARN a proteína ocorre no medio celular fóra do núcleo, o chamado citoplasma da célula.
As moléculas de ADN e ARN pódense construír quimicamente no laboratorio. As vacinas xa aprobadas contra a Covid-19 son de ARN —as de Pfizer/BioNTtech e Moderna— ou de ADN —as de AstraZeneca e Janssen—. Conteñen copias fabricadas no laboratorio de parte do ADN ou ARN do coronavirus SARS-CoV-2; especificamente da rexión que ordena fabricar a proteína S, a que emprega o virus como chave para entrar nas células humanas.
Funciona!
Cando alguén é vacinado as súas células empezan a producir a proteína S do virus. O seu sistema inmunitario detéctaa, advirte que é estraña e produce defensas contra ela.
Unha das grandes boas noticias desde o inicio da pandemia é que isto, en efecto, ocorre. Non era en absoluto obvio. A pesar de que a idea de facer vacinas de ácidos nucleicos expúxose xa nos anos 90, o seu desenvolvemento tivo que superar importantes obstáculos. Tanto é así que as vacinas de Pfizer/BioNTech e Moderna son as primeiras vacinas de ARN xamais usadas, e no caso das de ADN — AstraZeneca e Janssen—, só existe un precedente para humanos, a vacina contra o ébola, aprobada en 2020.
As vacinas de ácidos nucleicos prodúcense máis rápido que as tradicionais, e a súa formulación é relativamente fácil de adaptar a posibles mutacións do virus
Por que, sendo unha tecnoloxía non usada antes, na pandemia hai compañías que apostaron por ela? Unha razón é que se trata dunha tecnoloxía moi estudada. Nas últimas décadas grupos de investigación en todo o mundo xeraron abundantes evidencias de que as probabilidades de éxito eran razoables.
Pero hai máis motivos. As vacinas de ácidos nucleicos prodúcense máis rápido cás tradicionais, e a súa formulación é relativamente fácil de adaptar a posibles mutacións do virus.
Tamén son vacinas teoricamente máis seguras. As vacinas clásicas conteñen o virus debilitado ou fragmentos seus. Ao estar atenuado o virus non debería provocar a enfermidade, pero sempre hai un pequeno risco. Nas vacinas de ADN e ARN esta posibilidade non existe.
Tampouco hai risco de interacción entre o ADN ou ARN da vacina e o ADN da persoa que a recibe.
Pastillas de chocolate
Analizamos primeiro o caso das vacinas de ARN, compostas desta molécula envolta nunha diminuta cápsula de graxa – Margaret Liu, pioneira neste tipo de vacinas, comparounas cunha pastilla de chocolate (o ARN) recuberto de azucre (a graxa)-. Este ARN entra nas células humanas, pero non no seu núcleo, onde está o ADN da persoa vacinada.
O ARN das vacinas de Pfizer/ BioNTech e Moderna non accede ao núcleo das células humanas, onde está o ADN da persoa vacinada
Cando a vacina é inxectada, os macrófagos —un tipo de células defensivas— próximos ao lugar da picada inxiren o ARN envolto en graxa. A maquinaria celular no citoplasma dos macrófagos traducirá a información do ARN a proteínas, de forma que agora estas células poden producir a proteína S do virus e colocala na súa membrana externa, para exhibila ao exterior.
Isto “induce no organismo unha resposta defensiva como a que se xeraría para protexernos dunha infección natural do SARS- CoV-2”, explica na web da revista New England Journal of Medicine (NEJM) Paul Sax, experto en enfermidades infecciosas do Harvard Medical School.
“Despois as encimas celulares degradan o ARN que foi introducido coa vacina. Non intervén no proceso ningún virus vivo, e ningún material xenético entra no núcleo da célula humana. Aínda que estas son as primeiras vacinas de ARN en ser usadas na clínica, os científicos levan anos traballando en elas”, engade Sax.
Virus como un camión de Lego
A vacina de AstraZeneca é un virus do arrefriado do chimpancé -inocuo para as persoas- ao que se engadiu o ADN da proteína S do SAR-CoV-2. Neste caso cando unha persoa recibe a vacina este ADN si entra no núcleo das súas células, “pero en ningún momento se integra co ADN humano”, explica Santiago Elena, investigador do CSIC no Instituto de Bioloxía Integrativa de Sistemas (CSIC- UV).
O ADN da vacina desintégrase e elimínase das células en só uns días, pero o sistema inmunolóxico humano segue xerando defensas contra o coronavirus
“O que acontece cando o ADN da vacina entra no núcleo é que a maquinaria nuclear recoñéceo e ponse a transcribilo a RNA”, engade Elena. “É o mesmo proceso das vacinas de virus atenuados que se usan desde o século XVIII contra a varíola: o virus da vacina emprega a maquinaria nuclear para xerar o ARN mensaxeiro e, a partir deste, xa no citoplasma, as súas proteínas, pero non interacciona co ADN humano”.
En realidade o virus da vacina é un conxunto de ordes xenéticas que os investigadores ensamblaron unha a unha no laboratorio, sabendo o que fai cada unha: “O virus está modificado xeneticamente, de forma que ten só as instrucións que queremos. É coma se constrúes un camión con Lego: se queres podes poñerlle un remolque con máis ou menos pezas, se non deixas só a cabeza tractora… Nós controlamos o que queremos que faga”, di Elena.
Pasados uns días o ADN da vacina desintégrase e elimina das células, pero o sistema inmunolóxico humano xa terá localizada a proteína S do coronavirus e estará a xerar defensas contra ela.
