Únete á nosa canle de Whatsapp
Cada vez vivimos máis nas cidades. Segundo un informe da ONU, en 2050 máis do 68% da poboación global residirá en áreas urbanas. Este fenómeno trae consigo vantaxes, pero tamén impacta noutras formas de vida coas que compartimos a contorna e comporta desafíos para a nosa saúde.
Os mosquitos son un gran exemplo de como os animais cos que convivimos nas cidades poden afectar a nosa saúde. As cidades ofrecen un ambiente propicio para a proliferación dalgunhas especies destes insectos. As femias dos mosquitos pican a distintas especies de vertebrados, incluído o ser humano, para obter do sangue as proteínas que necesitan para realizar as súas postas.
Os mosquitos afectan a nosa vida cotiá nas cidades: xeran molestias evidentes a través das súas picaduras e, ademais, poden afectar negativamente a saúde dos seres humanos e animais silvestres e domésticos ao actuar como vectores de enfermidades graves como o virus do Nilo Occidental, o dengue, o chikungunya e o zika. Pero as cidades poden condicionar tamén a distribución e abundancia destes molestos insectos.
Vixilancia e control de mosquitos nas cidades
As áreas naturais tenden a albergar máis especies e unha maior densidade de mosquitos que as cidades. Con todo, certas especies de mosquitos atopan nas contornas urbanas as condicións ideais para completar o seu ciclo vital.
Tal é o caso do mosquito tigre (Aedes albopictus) e o mosquito común (Culex pipiens), que aproveitan pequenas acumulacións de auga na vía pública ou nas propiedades privadas para reproducirse, depositar os seus ovos e desenvolver as súas larvas para posteriormente emerxer en forma de adultos de vida aérea.
Para reducir o risco de aparición de casos e gromos das enfermidades descritas, evitar as molestias ocasionadas polas picadas de mosquitos aos cidadáns e salvagardar a saúde pública, as autoridades locais están a implementar programas de vixilancia e control de mosquitos en contornas urbanas en distintas cidades. Para iso é crucial adoptar estratexias efectivas, pero sostibles economicamente e que minimicen o impacto ambiental das actividades asociadas ao control de mosquitos.
Neste contexto, un estudo desenvolvido en colaboración entre a Estación Biolóxica de Doñana (EBD-CSIC), a Universidade de Granada (UGR), o Centro de Investigación Biomédica en Rede de Epidemioloxía e Saúde Pública (CIBERESP) e a Agència de Salut Pública de Barcelona (ASPB) revelou como os mosquitos utilizan diferentes infraestruturas en Barcelona cidade para reproducirse, en particular as fontes ornamentais e os sumidoiros que drenan a auga de choiva desde as rúas ao sistema da rede.
Este traballo, no que participamos os autores destas liñas, subliña a importancia de comprender estes patróns de cara a optimizar as estratexias de vixilancia e control do vector e dos casos en humanos.
Larvas en fontes e sumidoiros
O estudo centrouse na presenza de tres especies de mosquitos urbanos (Aedes albopictus, Culex pipiens e Culiseta longiareolata) en infraestruturas como sumidoiros e fontes ornamentais. Entre 2015 e 2019, realizáronse 234.225 visitas a 31.333 sumidoiros e 1.817 inspeccións a 152 fontes ornamentais. Só o 0,72% destes rexistros detectou larvas de mosquitos.
A presenza de mosquitos variou por distrito, con maior abundancia en Horta-Guinardó e Sarrià-Sant Gervasi, áreas coñecidas por elevada densidade residencial e espazos verdes. Particularmente, Sarrià-Sant Gervasi, con zonas ao aire libre como patios e xardíns, resultou idónea para a cría de mosquitos, o que amplifica a súa propagación cara a áreas públicas.
O estudo tamén resaltou a relevancia dos sumidoiros no mantemento de poboacións de mosquitos, pero non todos os tipos de sumidoiros supoñen o mesmo risco e algúns son preferidos polos mosquitos. Os sumidoiros sifónicos e areeiros, ao propiciar a acumulación de auga, resultaron máis propensos para a presenza de larvas de mosquitos. Doutra banda, os sumidoiros directos, ao non reter auga na súa base, non presentaron risco para a cría de mosquitos.
A influencia da calor e as choivas
Ademais, a presenza de mosquitos variou notablemente ao longo dos anos de mostraxe, posiblemente debido ás flutuacións anuais de factores como temperatura e precipitación. En realidade, as condicións climáticas exercen un impacto significativo na dinámica das poboacións de mosquitos.
Aínda que altas temperaturas poden impulsar o desenvolvemento e a abundancia destes insectos, tamén poden provocar a seca de sitios de reprodución, afectando negativamente á súa actividade. Pola súa banda, choivas intensas poden desencadear tanto a eclosión de larvas como reducir a súa presenza ao arrastralas desde os sumidoiros ao sistema da rede.
En Barcelona, observamos tendencias variables na presenza de larvas en fontes ornamentais, sendo as condicións ambientais un factor primordial que influíu na súa existencia en ditas estruturas. Unha maior presenza de larvas coincidiu con temperaturas máis altas en semanas previas ao seguimento.
Ademais, a presenza de vexetación e a falta de recirculación ou cloración da auga nas fontes tamén tiveron repercusións sobre a abundancia destes insectos. Algo tan sinxelo como a presenza dun chafariz nunha fonte reduciu significativamente a presenza de larvas de mosquitos ao crear alteracións na masa de auga que non eran compatibles co desenvolvemento das fases larvarias.
Eficacia de tratamentos larvicidas
Ao longo da historia, empregáronse diversos produtos químicos para controlar as poboacións de mosquitos en contornas naturais. Con todo, a aparición de resistencia nestes insectos e o impacto ambiental negativo impulsaron a procura de enfoques máis respectuosos co medio ambiente.
Unha alternativa foi o uso de tratamentos larvicidas biolóxicos, como o Bti (a bacteria Bacillus thuringiensis israelensis), unha opción segura, respectuosa e eficaz. Estes tratamentos resultaron efectivos en reducir a presenza de larvas de mosquitos nos sumidoiros de Barcelona.
As taxas de recolonización, é dicir, a detección de larvas en áreas tratadas previamente, ven afectadas negativamente o tempo transcorrido desde o tratamento. Tras un período de entre 10 e 25 días, increméntase a probabilidade de atopar novamente larvas nos sumidoiros. Por iso, é crucial manter unha vixilancia regular e unha planificación adecuada dos tratamentos nas diversas infraestruturas para lograr un control sostible e eficaz das poboacións de mosquitos.
Un enfoque colaborativo para protexer a saúde pública
Comprendendo como as infraestruturas hídricas e o clima nas cidades inflúen na reprodución dos mosquitos, podemos mellorar a xestión e protexer a saúde pública.
Estudos multidisciplinarios que combinan enfoques de entomologxía, epidemioloxía e ecoloxía, ao analizar datos reais de control de poboacións de mosquitos, permítennos optimizar as estratexias de control.
Por unha banda, o estudo identifica pequenos cambios na estrutura de sumidoiros e fontes que reducen a presenza de mosquitos nelas dunha maneira estable. Doutra banda, é necesario axustar a frecuencia e o tempo dos tratamentos para reducir a presenza de larvas e manter baixas as poboacións de mosquitos.
Esta estratexia combinada permite reducir as molestias polas súas picaduras e o risco de transmisión e aparición de casos autóctonos de arboviroses (virus transmitidos por artrópodos).
A colaboración entre a comunidade científica e as autoridades é crucial para abordar este desafío e lograr unha vixilancia e un control efectivos tanto dos casos como dos mosquitos en áreas urbanas. Barcelona busca converterse nun referente na xestión de mosquitos e protección da saúde pública mediante un enfoque proactivo e colaborativo.
*Martina Ferraguti é investigadora Ramón y Cajal da Estación Biolóxica de Doñana (EBD-CSIC). Andrea Valsecchi é técnico auxiliar en Xestión da Axencia de Saúde Pública de Barcelona. Cristina Rius i Gibert é investigdora do servizo de Epidemioloxía da Axencia de Saúde Pública de Barcelona. Jordi Figuerola Borras é profesor de Investigación da Estación Biolóxica de Doñana (EBC-CSIC). Josué Martínez de la Puente é investigador da Universidade de Granada. Juan Pablo Millet Vilanova traballa no Programa de Prevención e Control da Tuberculose da Axencia de Saúde Pública de Barcelona. Silvia Brugueras é investigadora da Axencia de Saúde Pública de Barcelona. Tomás Montalvo Porro é investigdor e responsable do programa de vixilancia e control de vectores da Axencia de Saúde Pública de Barcelona.
Cláusula de divulgación:
- Martina Ferraguti recibe financiamento de proxectos de investigación por parte do Ministerio de Ciencia e Innovación (contrato posdoutoral Ramón y Cajal RYC2021-031613-I; proxecto PID2022-142803OA-I00), e por unha Bolsas Leonardo a Investigadores e Creadores Culturais 2023 da Fundación BBVA.
- Jordi Figuerola Borras recibe fondos do Ministerio de Ciencia e Innovación / Axencia Estatal de Investigación (proxectos PID2021-123761OB-I00, PLEC2021-007968, SGL2021-04-003, LWE2021-03-008), FEDER “Unha maneira de facer Europa”, Unión Europea NextGenerationEU/PRTR, da PTI de Saúde Global do CSIC, da Junta de Andalucía (contratos de apoio ás Actividades de vixilancia entomológica para o virus West Nile) e da Fundacion “La Caixa” (Proxecto ARBOPREVENT / HR22-00123).
- Josué Martínez de la Puente recibe financiamento de proxectos de investigación por parte do Ministerio de Ciencia e Innovación (MCIN/AEI/10.13039/501100011033; proxectos PID2020-118205GB-I00 e CNS2022-135993), da Junta de Andalucía (Proxectos I+D+i Junta de Andalucía 2021: proxecto P21_00049) e do Organismo Autónomo Parques Nacionais (proxecto PN2022-2945).
- Tomás Montalvo Porro recibe fondos no marco do grupo PREVICET que pertence ao Centro de Investigación Biomédica en Rede de Epidemioloxía e Saúde Pública (CIBERESP).
- Andrea Valsecchi, Cristina Rius i Gibert, Juan Pablo Millet Vilanova e Silvia Brugueras non reciben salarios, nin exercen labores de consultoría, nin posúen accións, nin reciben financiamento de ningunha compañía ou organización que poida obter beneficio deste artigo, e declararon carecer de vínculos relevantes máis alá do posto académico citado.
